Ο καιρός στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (Μέρος 1ο)

Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας του Βίλχεμ φον Κάουλμπαχ 1868

(Βαυαρικό Κοινοβούλιο)

Στην Αττική, εκείνη την ιστορική αυγή στα τέλη Σεπτεμβρίου του 480 π. Χ., τα κόκκινα χρώματα της ανατολής προμηνούσαν ηλιόλουστη μέρα, αλλά κανένας δεν είχε την ψυχική διάθεση να απολαύσει το τοπίο. Τα αποκαΐδια, που ακόμα κάπνιζαν στην πυρπολημένη από τον Ξέρξη Αθήνα, έδειχναν τη σκληρή πραγματικότητα: οι εισβολείς ετοιμάζονταν για το τελικό χτύπημα και στο στενό της Σαλαμίνας οι ενωμένοι Έλληνες είχαν πάρει την απόφαση να υπερασπίσουν την πατρίδα τους με κάθε κόστος. Όταν το ελαφρύ ΒΔ ρεύμα, που συνήθως πνέει στην περιοχή νωρίς το πρωί, άρχισε να λικνίζει τις τριήρεις, οι κουρνιασμένοι στα καταστρώματά τους πολεμιστές σηκώθηκαν χωρίς χρονοτριβή και ετοιμάστηκαν για το ραντεβού τους με την ιστορία. Σε λίγο θα αντιλαλούσε στο στενό η κραυγή που έγινε αιώνιο σύνθημα: «Εμπρός, παιδιά των Ελλήνων, ελευθερώστε πατρίδα, τέκνα και γυναίκες, των θεών τα ιερά, τους τάφους των προγόνων, τώρα θα πολεμήσετε για όλα». Στην τιτανομαχία της Σαλαμίνας, η έκβαση της οποίας ήταν καταλυτική για την ανάπτυξη του ελληνικού πνεύματος στους κλασικούς χρόνους και κατ’ επέκταση για την ανάπτυξη του σημερινού πολιτισμού μας, είναι αφιερωμένο αυτό το άρθρο. Οι αντικρουόμενες απόψεις των αρχαίων ιστορικών αλλά και των ερευνητών των νεότερων χρόνων για την επίδραση του καιρού στη ναυμαχία ήταν η αιτία να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα. 

Μετά τα γεγονότα των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου η αγκυροβόληση του ελληνικού στόλου στο στενό της Σαλαμίνας ήταν συνειδητή επιλογή των Ελλήνων, διότι παρουσίαζε σημαντικά  στρατηγικά πλεονεκτήματα τόσο σε ότι αφορά την ανάσχεση των περσικών δυνάμεων στην προέλασή τους προς την Πελοπόννησο όσο και στην ανάληψη αιφνιδιαστικών επιθετικών πρωτοβουλιών εναντίον του εχθρικού στόλου που ήταν αγκυροβολημένος στο Φάληρο. Ο ηρωισμός και η θυσία των Σπαρτιατών και των Θεσπιέων στις Θερμοπύλες και η αποκοτιά των Ελλήνων να τα βάλουν με τον πολυάριθμο περσικό  στόλο στο Αρτεμίσιο φόβιζαν τον Ξέρξη να τα βάλει με τις χιλιάδες των αποφασισμένων να πεθάνουν οπλιτών που τον περίμεναν οχυρωμένοι στον Ισθμό ή να αδυνατίσει το στόλο του στέλνοντας μέρος του για επιθετικές επιχειρήσεις στις ακτές της Λακωνίας ή της Αργολίδας. Ο μεγάλος βασιλιάς ήθελε όσο τίποτε άλλο μια ναυμαχία με τους Έλληνες στην ανοιχτή θάλασσα, αλλά εκείνοι με πρωταγωνιστή τον δαιμόνιο Θεμιστοκλή ήθελαν να δώσουν τον υπέρ πάντων αγώνα με καλύτερες για αυτούς συνθήκες, δηλαδή στο στενό της Σαλαμίνας. Με το χρόνο να μη δουλεύει υπέρ του Ξέρξη λόγω του επερχόμενου χειμώνα, η παράμετρος που έκρινε τελεσίδικα το πεδίο της μάχης ήταν ο αποκλεισμός της Σαλαμίνας από τον περσικό στόλο που μεθόδευσε ο Θεμιστοκλής και έφερε προ τετελεσμένων γεγονότων τους Λακεδαιμονίους και Κορινθίους συμμάχους του, οι οποίοι  ήθελαν η αναμέτρηση να γίνει κοντά στον Ισθμό. Πέρα από αυτό, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η πεποίθηση του Ξέρξη ότι κάτω από το βλέμμα του οι Πέρσες και οι σύμμαχοί τους θα πολεμούσαν με περισσότερη γενναιότητα σε σχέση με το Αρτεμίσιο. Έτσι, οδηγήθηκαν οι δύο αντίπαλοι σε μια από τις κρισιμότερες αναμετρήσεις του αρχαίου κόσμου. Ως πιθανές ημερομηνίες της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας θεωρούνται η 22^η, η 28^η και η 29^η Σεπτεμβρίου του 480 π. Χ., με επικρατέστερη την 28^η του μήνα.

Οι βασικές αρχαίες πηγές των όσων συνέβησαν εκείνη την ημέρα στο πεδίο της μάχης, συμπεριλαμβανομένων των καιρικών συνθηκών κάτω από τις οποίες αυτή διεξήχθη, είναι:

- Ο Ηρόδοτος που έγραψε την ιστορία του λίγες μόλις δεκαετίες μετά την αναμέτρηση.

- Ο Αισχύλος που έλαβε μέρος στη ναυμαχία και έγραψε τη σχετική με την ήττα του Ξέρξη τραγωδία του Πέρσες.

- Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης που έγραψε για το θέμα περίπου 400 χρόνια μετά τη ναυμαχία  στηριζόμενος σε προγενεστέρους του συγγραφείς.

- Ο Πλούταρχος που έγραψε τη βιογραφία του Θεμιστοκλή περίπου 600 μετά, στηριζόμενος σε έργα προγενέστερων συγγραφέων που δεν διασώθηκαν.

Από τις Ιστορίες του Ηροδότου και την τραγωδία Πέρσες του Αισχύλου, που θεωρούνται οι πιο αξιόπιστες πηγές όσων διαδραματίστηκαν στην περιοχή της Σαλαμίνας τον Σεπτέμβριο του 480 π. Χ., δεν μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καιρός έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μεγάλη αναμέτρηση μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών. Η υπόθεση ότι αν είχε υπάρξει αξιοσημείωτη επίδραση του καιρού και ειδικότερα των  ανέμων στη διεξαγωγή της ναυμαχίας  θα είχε αναφερθεί από τον Ηρόδοτο,  έχει βάση, δεδομένου ότι ο πατέρας της ιστορίας αναφέρει με αρκετές λεπτομέρειες τις επιπτώσεις των ισχυρών μελτεμιών και των καταιγίδων που χτύπησαν τους Πέρσες λίγες εβδομάδες πριν στην ανατολική Μαγνησία, το Αρτεμίσιο, τα Κοίλα της Εύβοιας και στο δρόμο προς τους Δελφούς. Ωστόσο, θέμα συζήτησης υπήρξε και εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα για το ρόλο των ανέμων στη ναυμαχία με αφορμή όσα αναφέρονται από τον Πλούταρχο. Όπως καταλαβαίνετε, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανακατασκευάσει κάποιος τις καιρικές συνθήκες μιας ημέρας του μακρινού παρελθόντος, όταν οι σχετικές αναφορές είναι λίγες και αντικρουόμενες. Στα όσα ακολουθούν θα δούμε τις σχετικές πληροφορίες από τις αρχαίες πηγές και στη συνέχεια θα εξετάσουμε όλα τα πιθανά σενάρια, λαμβάνοντας υπόψη την κλιματολογία της περιοχής.

Το τρίτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου οι βασικοί τύποι καιρού στην Αττική είναι οι παρακάτω:

-Καιρός Ετησία (μελτεμιού): Οι Ετησίες της εποχής αυτής είναι λιγότερο ισχυροί από τους Ετησίες του Αυγούστου και η συχνότητα εμφάνισής τους όσο προχωρούμε προς τον Οκτώβριο βαίνει συνεχώς μειούμενη. Παρόλα αυτά, οι συγκεκριμένοι άνεμοι δεν είναι ασυνήθιστοι και είναι αυτοί που δημιουργούν ευσταθή καιρό. 

 -Καιρός θερμικής αστάθειας: Τύπος καιρού που οδηγεί στην ανάπτυξη νεφώσεων και την εκδήλωση απογευματινών καταιγίδων, ιδιαίτερα όταν βοηθά η ανώτερη ατμόσφαιρα.

-Αντικυκλωνικός τύπος καιρού: Καλοκαιρία με περιορισμένη ορατότητα τις πρωινές ώρες και ασθενείς ανέμους. Θαλάσσιες αύρες επικρατούν τις θερμές ώρες της ημέρας.

-Καιρός που προκαλεί η διέλευση μετωπικής ύφεσης από τη χώρα μας και ευρύτερα από τα Βαλκάνια.  

Επισημαίνεται ότι με βάση τα στοιχεία της παλαιοκλιματολογίας, στην Ελλάδα από το 1100 ως το 250 π.Χ.  η πορεία της μέσης θερμοκρασίας ήταν πτωτική και ότι κατά πάσα πιθανότητα την εποχή των Περσικών Πολέμων το κλίμα ήταν λίγο πιο ψυχρό από το σημερινό. Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει ότι δεν λειτουργούσαν οι μηχανισμοί των μελτεμιών και της θαλάσσιας αύρας.

Συνεχίζεται