«Το νυχτερινό ψύχος ήτο εφάμιλλον προς τον καύσωνα της ημέρας»

Η έναρξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου

Στις 16 Ιουνίου του 1913 η Βουλγαρία επιτέθηκε εναντίον των σερβικών και των ελληνικών δυνάμεων. Η «Πρωσία της Ανατολής», όπως την ονόμαζαν τότε, ήταν δυσαρεστημένη από την απώλεια σχεδόν όλης της Μακεδονίας, η οποία αποτελούσε τον κεντρικό στόχο των βουλγαρικών αλυτρωτικών οραμάτων. Οι ελληνοβουλγαρικές εχθροπραξίες άρχισαν με την εκκαθάριση της Θεσσαλονίκης από τους Βουλγάρους τη 17^η Ιουνίου και συνεχίστηκαν ως το τέλος του πολέμου στην περιοχή που περικλείεται από τον Αξιό ποταμό στα δυτικά, την κοιλάδα του Νέστου ποταμού στα ανατολικά και τα υψώματα της Τζουμαγιάς, που σήμερα βρίσκονται εντός βουλγαρικού εδάφους, στα βόρεια. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος κράτησε μόλις ένα μήνα, αλλά ήταν αγριότερος και πιο αιματηρός από τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Τελικά, η Βουλγαρία πλήρωσε τον τυχοδιωκτισμό των ηγετών της µε πλήρη κατάρρευση. Η τελευταία μάχη διεξάχθηκε στις 17 Ιουλίου και ο πόλεμος τελείωσε τυπικά µε την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου στις 28 Ιουλίου 1913.

Θα υπέθετε κάποιος ότι λόγω εποχής ο καιρός στη διάρκεια του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου δεν δημιούργησε ιδιαίτερα προβλήματα στις ελληνικές δυνάμεις, αλλά δεν είναι έτσι. Από τα μέσα Απριλίου του 1913 στη Μακεδονία η ζέστη στη διάρκεια της ημέρας άρχισε να γίνεται αισθητή, αλλά τη νύχτα το κρύο ήταν τσουχτερό. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά του στρατιωτικού γιατρού  Κωνσταντίνου Ζ. Χριστόπουλου για τις θερμοκρασίες που επικράτησαν την πρώτη ημέρα της μάχης Κιλκίς-Λαχανά: «Το νυχτερινό ψύχος ήτο εφάμιλλον προς τον καύσωνα της ημέρας».¹

Από τα ιστορικά κείμενα και τα ημερολόγια των πρωταγωνιστών του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου μαθαίνουμε ότι από τα τέλη Μαΐου η μέγιστη τιμή της θερμοκρασίας είχε ήδη φθάσει τους 38 βαθμούς Κελσίου, ενώ τον Ιούλιο στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές των επιχειρήσεων παρατηρήθηκαν αρνητικές θερμοκρασίες. Υπάρχει αναφορά ότι στο Ρουσίνοβο σε υψόμετρο 1.200 μέτρων η ελάχιστη θερμοκρασία είχε πέσει στους μείον 2 βαθμούς Κελσίου.² Θυμίζω στο σημείο αυτό ότι σχετικά πρόσφατα, στις 1-6-1997, η ελάχιστη θερμοκρασία στο Κάτω Νευροκόπι είχε πέσει στους μείον 3 βαθμούς και η πάχνη είχε καταστρέψει, σχεδόν στο σύνολό τους, τις πατατοφυτείες.

Από το καλοκαιρινό κρύο στα βουνά της Μακεδονίας έχω και μια προσωπική εμπειρία. Τον Ιούλιο του 1974 στη διάρκεια των δραματικών γεγονότων της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο υπηρετούσα ως έφεδρος ανθυπολοχαγός στο Σιδηρόκαστρο. Τη νύχτα της 20^ης προς την 21^η του μήνα, ευρισκόμενοι σε πορεία προς τα οχυρά του Ρούπελ, καθίσαμε κάποια στιγμή να ξεκουραστούμε. Θυμάμαι που ακούμπησα την πλάτη μου σε μια αντιαρματική τσιμεντένια πυραμίδα και κουρασμένος όπως ήμουν με πήρε αμέσως ο ύπνος. Όμως, σε ελάχιστα λεπτά ξύπνησα από το διαπεραστικό κρύο και τη βροχή που είχε αρχίσει να πέφτει.

Γυρίζοντας στην περίοδο του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου, πρέπει να αναφερθούμε και στα προβλήματα που δημιουργούσε στους στρατιώτες ο ανοιξιάτικος και στη συνέχεια ο καλοκαιρινός ήλιος. Πέρα από τα εγκαύματα στο πρόσωπο και τα χέρια που αρχικά κοκκίνιζαν και στη συνέχεια ξεφλούδιζαν, από το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουνίου άρχισαν να σημειώνονται και κρούσματα ηλίασης. Με αυτές τις συνθήκες, για τους Έλληνες στρατιώτες οι πορείες στη διάρκεια της ημέρας ήταν εξουθενωτικές: «Μόνο αν βαδίσει κανείς φορτωμένος εν μέσω πεδιάδων με αυτόν τον καύσωνα μπορεί να καταλάβει τι είναι. Ο χειμώνας είναι χιλιάδες φορές καλύτερος για μάχες και πορείες», σημειώνει στις αναμνήσεις του ανώτερος αξιωματικός.²

Προβλήματα στους Έλληνες αξιωματικούς και οπλίτες που διέμεναν στην ύπαιθρο δημιουργούσαν και οι συχνές καταιγίδες. Ενδεικτικά για το θέμα αυτό είναι όσα γράφει στο ημερολόγιό του ο  Κεφαλλονίτης στρατιώτης Διονύσιος Λιβιεράτος: «Είχομεν κατακλιθεί προς ύπνον οπόταν φοβερός ανεμοστρόβιλος μετά ραγδαίας βροχής μας καταρρίπτει δύο των ορθοστατών της σκηνής μας και μας αναγκάζει μέσω του πανδαιμονίου τούτου να εξέλθωμεν όπως διορθώσωμεν αυτήν, όπερ και κατορθώσαμεν αφού εννοείται εβράχημεν μέχρις οστέων (…) Δεν προφθάνομεν να εισέλθωμεν εις την σκηνήν μας οπότε δευτέρα και ισχυροτέρα ορμή ανέμου μας θραύει όλους τους ορθοστάτας και ρίπτει την σκηνήν εφ’ ημών».³

Μια σημαντική πληροφορία καιρικού ενδιαφέροντος μάς άφησε και ο ήρωας των Βαλκανικών Πολέμων Ιωάννης Βελισσαρίου, ο οποίος έπεσε ηρωικά μαχόμενος την 14^η Ιουλίου στο αιματοβαμμένο ύψωμα 1378. Στο τελευταίο γράμμα που έστειλε στη γυναίκα του με ημερομηνία 9-7-1913 ο κατά τον βασιλιά Κωνσταντίνο «Ήρωας των Ηρώων» Βελισσαρίου αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι οι Βούλγαροι, κυνηγημένοι από τους ευζώνους του, «κατέφυγαν στο απέναντι όρος με ύψος 2.661 μέτρων το οποίο είναι στολισμένο με άφθονο χιόνι».⁴ Το γεγονός ότι στις 9 Ιουλίου και με το νέο ημερολόγιο στις 22 Ιουλίου στο συγκεκριμένο βουνό υπήρχε άφθονο χιόνι είναι εντυπωσιακό και δείχνει ότι το κλίμα της εποχής εκείνης κατά πάσα πιθανότητα ήταν ψυχρότερο του σημερινού.   

Παραπομπές:

¹ Κωνσταντίνου Ζ. Χριστόπουλου, ιατρού του 1^ου Συντάγματος των Ευζώνων,  Πολεμικόν Ημερολόγιον εκ του Ελληνοβουλγαρικού Πολέμου, 1914.

² Δοξάκη Κομήτη Ταγματάρχη, Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. Στρατιωτική Επιθεώρηση, Ιανουάριος-Απρίλιος 2013.

³ Διονυσίου Λιβιεράτου, Ώρες μάχης. Ημερολόγιο 23 Φεβρουαρίου – 5 Οκτωβρίου 1913. Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1991.

⁴Τα Ανέκδοτα του Ήρωος των Ηρώων Ιωάννου Βελισσαρίου. Πολεμική Βιβλιοθήκη «Ακροπόλεως», 1913.