Η χιονοθύελλα της Νιάλας

Το λιτό μνημείο στον τόπο της τραγωδίας

Πάνω στα χιόνια και μέσα σε χιονοθύελλες έχουν γραφεί πολλές δραματικές σελίδες της ιστορίας. Αυτό όμως που συνέβη τον Απρίλιο του 1947 στα Άγραφα και συγκεκριμένα στον αυχένα της Νιάλας είναι ένα από τα συγκλονιστικότερα περιστατικά της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Με τον εμφύλιο πόλεμο στο αποκορύφωμά του, αντάρτες και κυβερνητικοί στρατιώτες αδελφώθηκαν για μια μόνο νύχτα μπροστά στη μανία της φύσης. Αλλά, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. 

Στις αρχές Απριλίου του 1947 ο κυβερνητικός στρατός άρχισε την επιχείρηση «Αετός» με στόχο τη συντριβή των ομάδων των ανταρτών που δρούσαν στην περιοχή των Αγράφων. Η επιχείρηση ξεκίνησε από τα νότια Άγραφα και γρήγορα δημιούργησε ασφυκτικό κλοιό στις μονάδες του Δημοκρατικού Στρατού που δρούσαν στην περιοχή. Με αυτές τις συνθήκες, στις 11 Απριλίου 1947, ένα τάγμα του Δημοκρατικού Στρατού με διοικητή τον Σοφιανό βρέθηκε εγκλωβισμένο από τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού στα Μεγάλα Βραγγιανά. Η μόνη διέξοδος για τους αντάρτες ήταν ο αυχένας της Νιάλας με υψόμετρο 1.800 με 2.000 μέτρα, αν βέβαια δεν είχε προλάβει να φθάσει εκεί ο κυβερνητικός στρατός. Με πυκνή συννεφιά και κάτω από ψιλή βροχή τρεις λόχοι ανταρτών και μαζί τους γυναίκες, παιδιά, άρρωστοι και τραυματίες πήραν τον ανηφορικό δρόμο προς τον αυχένα. 

Την επομένη, 12^η  Απριλίου, Μεγάλο Σάββατο, οι βροχές εντάθηκαν, οι άνεμοι ενισχύθηκαν και σημειώθηκε πτώση της θερμοκρασίας. Έτσι, από κάποιο σημείο και μετά της κοπιαστικής ανηφορικής διαδρομής η βροχή δεν έγινε απλά χιόνι. Έγινε τρομερή χιονοθύελλα που έκοβε την ανάσα των ανθρώπων, ξερίζωνε ότι αντιστεκόταν στην ορμή της και έθαβε στο χιόνι τις βουνοπλαγιές, εξαφανίζοντας κάθε ίχνος του μονοπατιού. Πολλοί αντάρτες και κυρίως γυναίκες και παιδιά γκρεμίστηκαν στις χαράδρες ή αποκαμωμένοι από την τρομερή προσπάθεια σε συνθήκες αβάσταχτου κρύου άφησαν την τελευταία τους πνοή πάνω στο χιόνι. 

Το βράδυ της 12^ης Απριλίου οι δύο από τους τρεις λόχους των ανταρτών, που προπορεύονταν,  κατάφεραν, με σημαντικές βέβαια απώλειες, να περάσουν τον αυχένα και να βρουν καταφύγιο στα βλάχικα κονάκια της Σάικας. Όμως, οι άνδρες του τρίτου λόχου, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Γιάννης Παπαϊωάννου (Ερμής), και μαζί τους πολλοί άμαχοι έχασαν τον προσανατολισμό τους και, φθάνοντας από άλλο σημείο στον αυχένα, έπεσαν αναπάντεχα πάνω στα καταλύματα ενός τάγματος του κυβερνητικού στρατού που είχε πιάσει το πέρασμα τις προηγούμενες μέρες. Τσακισμένοι από το κρύο και την κούραση οι άνδρες και οι γυναίκες του αντάρτικου λόχου χώθηκαν στις σκηνές του στρατού. Η αφήγηση του αυτόπτη μάρτυρα των συγκλονιστικών εκείνων στιγμών αντάρτη Μενέλαου Μούστου, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ριζοσπάστης της 12^ης Απριλίου 1997, είναι συγκλονιστική:

«Σαστισμένοι οι φαντάροι κοιτάνε τους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού να κατεβάζουν τους γυλιούς τους και ν' αποθέτουν τα όπλα τους σαν να ήταν παλιοί γνώριμοι ή νοικοκύρηδες στις σκηνές. Παίρνουν κι αυτοί θάρρος. Ξεκουκουλώνονται.

-Είμαστε αδέλφια, λένε, μη μας πειράξετε, ούτε εμείς θα σας πειράξουμε.

-Αδέρφια, αδέρφια, απαντάνε οι δικοί μας.

-Καθίστε απόψε, να περάσει αυτό το κακό και το πρωί, σαν καλοσυνέψει ο καιρός, φύγετε. Κάθισαν, αγκαλιάστηκαν σαν πραγματικά αδέρφια που είχαν χρόνια ν’ ανταμωθούν…»

Η τρομερή χιονοθύελλα είχε παραμερίσει το μίσος που χώριζε τα δύο στρατόπεδα. Αξιωματικοί και οπλίτες του κυβερνητικού στρατού πρόσφεραν στους αντάρτες κουραμάνες, σταφίδες και κονιάκ και η ιστορική εκείνη νύχτα, νύχτα Ανάστασης, πέρασε με συζητήσεις για τα δεινά που είχε φέρει ο αδελφοκτόνος πόλεμος. Η αδελφοσύνη και το μεγαλείο της ψυχής του Έλληνα είχαν νικήσει τον εμφύλιο σπαραγμό! Θα ήταν ωραίο η ιστορία να είχε τελειώσει στο σημείο αυτό, αλλά δυστυχώς η προσωρινή εκείνη συμφιλίωση κατέληξε σε τραγωδία. Η εξιστόρηση των γεγονότων που ακολούθησαν παρουσιάζεται με διαφορετικό τρόπο από τις διάφορες πηγές λόγω πολιτικών σκοπιμοτήτων. Οι περισσότερες όμως αναφορές συμφωνούν ότι το πρωί ο ταγματάρχης του κυβερνητικού στρατού Δήμος Αλευράς έστειλε τηλεγράφημα στη διοίκησή του με το οποίο την ενημέρωνε ότι είχε αιχμαλωτίσει ένα λόχο του Δημοκρατικού Στρατού και ζητούσε να του στείλουν άνδρες για να παραλάβουν τους αιχμαλώτους. Η ενέργεια αυτή έγινε αντιληπτή από τους αντάρτες και σε λίγο ο ταγματάρχης Αλευράς έπεσε νεκρός πυροβολημένος από τον Γιάννη Παπαϊωάννου.

Παροδόξως, μετά το θάνατο του Αλευρά επικράτησε ηρεμία. Δύο ντόπιοι πολίτες, οδηγοί του κυβερνητικού στρατού, προθυμοποιήθηκαν να συνοδεύσουν τους αντάρτες στα κονάκια του χωριού Σάικα. Ο Παπαϊωάννου με τους περισσότερους άνδρες του λόχου του έφυγαν, αλλά αρκετοί από τους αντάρτες και  τους αμάχους, μισοπεθαμένοι από την εξαντλητική πορεία, δεν μπόρεσαν να τους ακολουθήσουν. Ο επίλογος γι αυτούς ήταν τραγικός: συνελήφθησαν, οδηγήθηκαν στα στρατοδικεία της Λαμίας και της Καρδίτσας, δικάστηκαν και πολλοί στήθηκαν μπροστά στο απόσπασμα.

Στα δραματικά χρόνια του εμφυλίου πολέμου υπήρξαν πολλές περιπτώσεις που ο καιρός έπαιξε σημαντικό ρόλο στις σκληρές αδελφοκτόνες επιχειρήσεις. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι από τις δύο παρατάξεις περισσότερο υπέφεραν οι αριστεροί που βρέθηκαν στο βουνό και ήταν εκτεθειμένοι στα κρύα, τις βροχές και τα χιόνια χωρίς να έχουν τα αναγκαία εφόδια. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του δύσκολου χειμώνα 1947-48 στην Πελοπόννησο, όπου οι άνδρες του Δημοκρατικού Στρατού  νικήθηκαν κατά κράτος από την 9η Μεραρχία του Εθνικού Στρατού. Οι ηττημένοι είχαν εν μέρει αποδώσει την ήττα τους και στα πολλά χιόνια: «Η Ενάτη και η Χιονάτη μάς έφαγαν!», έλεγαν όσοι είχαν επιζήσει. 

Καλό Σαββατοκύριακο, φίλοι μου