Τα «βαρόμετρα» της Αθήνας

Τοπίο στον Υμηττό. Φωτ. Σπύρος Μπαλαδήμας

Η Πάρνηθα, η Πεντέλη, ο Υμηττός και το Αιγάλεω είναι τα τέσσερα βουνά που κλείνουν το λεκανοπέδιο της Αθήνας από τις τρεις πλευρές, αφήνοντας ελεύθερη μία, τη νότια, η οποία «βλέπει» προς τον Σαρωνικό. Και τα τέσσερα αυτά βουνά είναι στενά δεμένα με την ιστορία της Αθήνας, αλλά στο ευρύ πανόραμα που περιβάλλει την αθηναϊκή πεδιάδα και την Αττική δεσπόζει ο Υμηττός. Το βουνό εκτείνεται από βορρά προς νότο και χωρίζει την κοιλάδα των Αθηνών από την πεδιάδα των Μεσογείων. Ο Δημήτριος Καμπούρογλου χαριτολογώντας έλεγε ότι ο Υμηττός είναι ένα «μέγα παραβάν χωρίζον την κοιλάδα του πνεύματος από την πεδιάδα του οινοπνεύματος».

Στην αρχαιότητα, το βόρειο τμήμα του βουνού, που έχει μέγιστο ύψος 1026 μέτρα, ήταν γνωστό ως ο Μέγας Υμηττός, ενώ το νότιο, το σημερινό Μαυροβούνι, ως Ελάσσων ή Άνυδρος Υμηττός. Ένα βουνό με την ομορφιά του Υμηττού ήταν φυσικό οι αρχαίοι να το θεωρούσαν «ιερό». Δεν είναι τυχαίο ότι στην κορυφή του υπήρχαν βωμοί του Ομβρίου Διός και του Προοψίου Απόλλωνος και στις πλαγιές και τις σπηλιές του ήταν τα ιερά των αρχαίων Νυμφών και του θεού Πάνα. Αργότερα, στους χριστιανικούς αιώνες, στο ίδιο βουνό κτίστηκαν ευκτήρια και μοναστήρια που σώζονται ως σήμερα διάσπαρτα στις πλαγιές του.

Για τους αρχαίους Έλληνες ο Υμηττός αποτελούσε «βαρόμετρο». Όπως γράφει ο Θεόφραστος, οι Αθηναίοι, παρατηρώντας τα σύννεφα στην κορυφή και τις πλαγιές του, προέβλεπαν τον καιρό. Συγκεκριμένα, ο Θεόφραστος μάς πληροφορεί ότι η ύπαρξη νεφών πάνω από τα δύο τμήματα του βουνού θεωρούνταν «σημείο» βροχής και μάλιστα κάνει διακρίσεις τόσο μεταξύ χειμώνα και καλοκαιριού όσο και μεταξύ ημέρας και νύχτας. Στις πρακτικές του προγνώσεις ο μαθητής και φίλος του Αριστοτέλη Ερέσιος φιλόσοφος συνδυάζει ακόμα τα νέφη στις πλαγιές του Υμηττού με την πνοή νοτιοδυτικού ανέμου, τα οποία συχνά δίνουν βροχή.

Ο Δημήτριος Καμπούρογλου λέει πως και τα νεότερα χρόνια οι παλαιοί Αθηναίοι προμάντευαν αν βρέξει ή δεν θα βρέξει από το αν ο Υμηττός «εφορούσεν ή όχι την συννεφοκουκούλαν του». Ο ίδιος ερευνητής εικάζει ακόμα ότι ενδεχομένως να δόθηκε στον Υμηττό η ονομασία Τρελός λόγω των αλλεπάλληλων καλύψεων και αποκαλύψεων των κορυφών του από νέφη. Αυτή η αστάθεια, λέει ο Καμπούρογλου, συνάγεται από τη λαϊκή έκφραση: «Πάλι ο Τρελλός φόρετσε, πάλι ο Τρελός έβγαλε, την κουκούλα του». Ωστόσο, ο Υμηττός ονομάστηκε Τρελός από παραφθορά της γαλλικής λέξης tres long που σημαίνει πολύ μακρύ (βουνό).

 

Οι κάτοικοι της παλιάς Αθήνας χρησιμοποιούσαν ως «βαρόμετρο» για την πρόγνωση βροχής στην Αθήνα την εμφάνιση νεφών και στην Κούλουρη (Σαλαμίνα). Ακόμα όμως και στις μέρες μας ακούγονται οι εκφράσεις: «Συννεφιάζει κατά την Κούλουρη, το πάει για βροχή» ή «Μαύρισε η Κούλουρη, θα  βρέξει με το τουλούμι στην Αθήνα».

Στο ερώτημα αν υπάρχει επιστημονική βάση στις πρακτικές προγνώσεις με βάση την εμφάνιση νεφών στον Υμηττό και τη Σαλαμίνα, η απάντηση είναι καταφατική. Ο Θεόφραστος ήταν αυτός που ανακάλυψε την οριζόντια κίνηση των ανέμων και τη μετεωρολογική αλήθεια ότι η συνάντηση του ανέμου με ένα βουνό προκαλεί βροχή (ορογραφική βροχή). Βάση έχει ακόμα και η συσχέτιση που κάνει ο Θεόφραστος μεταξύ των θερινών απογευματινών όμβρων ή καταιγίδων στην Αθήνα με την εμφάνιση νεφών πάνω από τον Μέγα Υμηττό. Αναφορικά με τη Σαλαμίνα, που βρίσκεται Δ - ΝΔ της Αθήνας, η εμφάνιση νεφών υποδηλώνει το πλησίασμα μετώπων κακοκαιρίας, τα οποία, ως γνωστόν, συνήθως κινούνται από τα δυτικά προς τα ανατολικά.