Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 στη Θεσσαλονίκη

Ο Βαρδάρης είναι στενά συνδεδεμένος με την ιστορία της Θεσσαλονίκης. Άλλοτε ως σωτήρας της πόλης, όπως έγινε τον 7^ο αιώνα που κατέστρεψε τα μονόξυλα των σλαβικών φύλων που την πολιορκούσαν, και άλλοτε ως καταστροφέας. Η φοβερή κακοκαιρία του Φεβρουαρίου του 1936 και το μπουρίνι του Ιουλίου του 1983 είναι ίσως οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις του 20^ού αιώνα που ο Βαρδάρης, σε συνδυασμό με άλλες παραμέτρους, προκάλεσε τεράστιες φυσικές καταστροφές και έγινε η αιτία να χάσουν τη ζωή τους δεκάδες άνθρωποι μέσα και γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Στην παρούσα ενότητα θα ασχοληθούμε με το ρόλο του Βαρδάρη και γενικότερα των ανέμων σε μια άλλη μεγάλη καταστροφή που έπληξε την πόλη τον περασμένο αιώνα, την τρομερή πυρκαγιά του 1917. 

Η πυρκαγιά που ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη στις 18 Αυγούστου 1917 (5 Αυγούστου με το παλιό ημερολόγιο) είναι ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της νεότερης ιστορίας της. Ένα τυχαίο γεγονός που άλλαξε σημαντικά τη φυσιογνωμία της πόλης. Εκείνη την εποχή, που στην Ευρώπη μαινόταν ο A΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, στην Ελλάδα ο εθνικός διχασμός είχε φθάσει στο τέλος του με την επικράτηση του Ελευθέριου Βενιζέλου και η Θεσσαλονίκη βρισκόταν υπό την κατοχή των συμμαχικών δυνάμεων της Αντάντ.  Σύμφωνα με τη διήγηση του Dufour de la Thuillerie, Ναυτικού επιθεωρητή του Γαλλικού Στόλου που υπηρετούσε τότε στη  Θεσσαλονίκη, η 18^η Αυγούστου 1917 ήταν στο ξεκίνημά της «μια λαμπρή αυγουστιάτικη μέρα, όχι πολύ ζεστή, χάρη στον Βαρδάρη που φυσούσε στην πόλη». Όμως, λίγο μετά το μεσημέρι όλα άλλαξαν: «Γάλλοι, Άγγλοι, Σέρβοι, Ρώσοι, Ιταλοί, Έλληνες, όλος ο κόσμος προσπαθεί να φράξει το πέρασμα της θεομηνίας...»¹. Η θεομηνία, στην οποία αναφέρεται ο Γάλλος ήταν μια τρομερή πυρκαγιά, η μεγαλύτερη που έχει γνωρίσει η Θεσσαλονίκη.

Με βάση τις επίσημες εκθέσεις², η φωτιά ξεκίνησε περίπου στις 3 μετά το μεσημέρι από ένα φτωχικό προσφυγικό σπίτι της οδού Ολυμπιάδος στη βορειοδυτική Θεσσαλονίκη, στο οποίο έμεναν δύο γυναίκες. Την ώρα που οι γυναίκες μαγείρευαν πετάχτηκαν σπίθες από τη φωτιά, οι οποίες γρήγορα έκαψαν τα ξερόχορτα της αυλής, στη συνέχεια το σπίτι και μετά ολόκληρη τη γειτονιά. Με τον Βαρδάρη η φωτιά επεκτάθηκε από τις ψηλότερες φτωχικές γειτονιές προς τις χαμηλότερες κοσμοπολίτικες περιοχές της πόλης. Η φωτιά συνεχίστηκε όλη τη νύχτα και σταμάτησε αργά το βράδυ της επομένης, 19^ης Αυγούστου 1917, αφού έκαψε το 32% της συνολικής έκτασης της Θεσσαλονίκης και τα 4.096 από τα 7.695 καταστήματα της πόλης. Οι πυρόπληκτοι ανήλθαν σε 72.500 άτομα. Στις περισσότερες αναφορές των δραματικών εκείνων γεγονότων δεν γίνεται λόγος για νεκρούς, αλλά οι πηγές αναφέρουν ότι κάηκαν και άνθρωποι, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και ορισμένοι Γάλλοι στρατιώτες που παγιδεύτηκαν από τη φωτιά.

Πέρα από τον καθοριστικό ρόλο του ανέμου, στους λόγους για τους οποίους η φωτιά δεν κατέστη δυνατό να περιοριστεί έγκαιρα συγκαταλέγονται: (α) η  έλλειψη νερού, (β) η  έλλειψη ρυμοτομίας και η φύση των υλικών από τα οποία ήταν κατασκευασμένα τα σπίτια και τα καταστήματα της πόλης, (γ) η έλλειψη οργανωμένης Πυροσβεστικής Υπηρεσίας και (δ) η αδράνεια και σε ορισμένες περιπτώσεις οι άστοχες ενέργειες των συμμαχικών στρατευμάτων.

Οι μετεωρολογικές συνθήκες

Με βάση τα ανεμολογικά στοιχεία του αρχείου της ΕΜΥ, τη θερινή περίοδο, κυρίαρχη στην πόλη είναι η θαλάσσια αύρα. Όταν δεν πνέει αξιόλογης έντασης άνεμος μεγάλης κλίμακας, όπως είναι ο Βαρδάρης, η θαλάσσια αύρα αρχίζει στις 09:00 με 10:00 το πρωί ως Ν-ΝΔ άνεμος και έχοντας αυτή τη διεύθυνση διατηρείται ως αργά το απόγευμα με τη μεγαλύτερη έντασή της να παρατηρείται στις 16:00 με 17:00 τοπική ώρα. Το βράδυ ο άνεμος γίνεται Ν και ορισμένες φορές Ν-ΝΑ για να σταματήσει κάποια στιγμή πριν από τα μεσάνυχτα.

Το καλοκαίρι του 1917 ήταν ζεστό και άνυδρο στη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή  του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Βασίλη Κυριαζόπουλο, στην πόλη δεν είχε βρέξει από τις 29 Ιουνίου ως τις 11 Οκτωβρίου 1917³. Με βάση τους διαθέσιμους χάρτες (Reanalysis NOAA-CR20 und NCEP), η 16^η Αυγούστου του 1917 ήταν ημέρα καύσωνα για τη χώρα μας. Στις κεντρικές και νότιες περιοχές της εξαιρετικά ζεστή ήταν και η επομένη, 17^η του μήνα, αλλά στη Β. Ελλάδα τη συγκεκριμένη ημέρα η κατάσταση άλλαξε. Το αίτιο ήταν το πέρασμα ενός  ψυχρού μετώπου που εκτεινόμενο από την Πολωνία ως την Ιταλία κινήθηκε ανατολικά. Όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, η απότομη άνοδος της βαρομετρικής πίεσης στα ΒΔ Βαλκάνια προκάλεσε στη Θεσσαλονίκη ισχυρό Β-ΒΔ άνεμο (Βαρδάρη) που σηματοδότησε και το τέλος του καύσωνα των προηγούμενων ημερών.

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 18^ης Αυγούστου το ψυχρό μέτωπο είχε περάσει από τη Β. Ελλάδα (βλέπε χάρτη) και η αντικυκλωνική σφήνα στα ΒΔ Βαλκάνια βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες, την πρώτη ημέρα της πυρκαγιάς η ένταση του ανέμου έφθασε τα 7 και κατά άλλους τα 8 μποφόρ^1,3. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ότι συνήθως ο Βαρδάρης εμφανίζεται ως ριπαίος άνεμος και κατά πάσα πιθανότητα εκείνη τη δραματική ημέρα οι ριπές του ξεπέρασαν τις παραπάνω τιμές. Μην ξεχνάμε ακόμα ότι σε τοπικό επίπεδο οι συνθήκες της φωτιάς ενισχύουν σημαντικά τους ανέμους.

Η εξάπλωση της φωτιάς από το σημείο που ξεκίνησε (ΒΔ Θεσσαλονίκη) έγινε προς δύο κατευθύνσεις: (α) προς το Διοικητήριο μέσω της οδού Αγίου Δημητρίου και (β) προς την αγορά μέσω της οδού Λέοντος Σοφού. Με τον Βαρδάρη να συνεχίζει να πνέει με αμείωτη ένταση, οι βραδινές και οι νυχτερινές ώρες ήταν ώρες κόλασης για την πόλη με τη φωτιά ασυγκράτητη να καίει τα πάντα στο διάβα της. Γύρω στις 06:00 το πρωί της επόμενης ημέρας (19^ης Αυγούστου) ο άνεμος έγινε δυτικός^1,3 με αποτέλεσμα τα δύο μέτωπα της πυρκαγιάς να ενωθούν και να καταστρέψουν σχεδόν ολόκληρο το εμπορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης (https://el.wikipedia.org/). 

Στη διάρκεια της 19^ης Αυγούστου η φωτιά θα είχε κάψει και τις ανατολικές περιοχές της πόλης, αν δεν είχαν προκύψει αλλαγές στο πεδίο των ανέμων και συγκεκριμένα αν δεν είχε επικρατήσει θαλάσσια αύρα.  Η θαλάσσια αύρα, που εμφανίστηκε λόγω της εξασθένησης του Βαρδάρη και επιβράδυνε σημαντικά την προς ανατολάς επέκταση της φωτιάς, είναι πολύ πιθανό να ξεκίνησε νωρίτερα του συνηθισμένου και να ενισχύθηκε περισσότερο του αναμενομένου λόγω της πολύ μεγάλης διαφοράς θερμοκρασίας που αναπτύχθηκε μεταξύ της καιόμενης ξηράς και της θάλασσας. Όσο περνούσαν οι ώρες της 19ης Αυγούστου και πλησίαζε το βράδυ, ο περιορισμός της φωτιάς στο ήδη καμένο τμήμα της πόλης γινόταν αποτελεσματικότερος λόγω: (α) της ΝΑ κατεύθυνσης που πήρε η αύρα και (β) της στροφής των μεγάλης κλίμακας ανέμων σε Α-ΒΑ λόγω της επέκτασης των υψηλών πιέσεων των ΒΔ Βαλκανίων προς τα ΒΑ Βαλκάνια και τη Μαύρη Θάλασσα. Στα παραπάνω θετική επίδραση είχε και η δημιουργία τεχνητής αύρας μεταξύ του καιόμενου εμπορικού κέντρου και των ψυχρότερων ανατολικών περιοχών της πόλης που είχε ως αποτέλεσμα την πνοή ανέμου από τις ψυχρότερες προς τις θερμότερες περιοχές. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι η φωτιά, περιορισμένη όπως ήταν και μην έχοντας κάτι άλλο να κάψει, σταμάτησε από μόνη της στις 11:30 το βράδυ της 19^ης Αυγούστου.

Η καταστροφή μεγάλου μέρους της Θεσσαλονίκης που προκλήθηκε από την πυρκαγιά του 1917 έγινε η αφετηρία για την εκπόνηση ενός νέου πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού σχεδίου της πόλης. Γάλλοι και Βρετανοί αρχιτέκτονες που υπηρετούσαν στα στρατεύματα της Αντάντ συγκρότησαν αμέσως επιτροπή με σκοπό να προσφέρουν τις επιστημονικές γνώσεις τους για την ανοικοδόμηση της πόλης. Πρόεδρος της επιτροπής, στην οποία συμμετείχαν και Έλληνες, ήταν ο Γάλλος αρχιτέκτονας Ερνέστ Εμπράρ, ο οποίος εκπόνησε το ομώνυμο σχέδιο. Αυτό προέβλεπε μεγάλους δρόμους και πλατείες, αλλά οι πλούσιοι οικοπεδούχοι της παραλίας της Θεσσαλονίκης αντέδρασαν στην πλήρη υλοποίησή του. Έτσι, το σχέδιο Εμπράρ ουσιαστικά περιορίστηκε στην πλατεία Αριστοτέλους, της οποίας οι διαφορές με τις άλλες περιοχές του κέντρου είναι κάτι περισσότερο από εμφανείς.

 

Παραπομπές

¹ Καραδήμου-Γερολύμπου Αλέκα, Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς, 2002. University Studio Press, Θεσσαλονίκη.

²  Χαράλαμπου Παπαστάθη, Ένα υπόμνημα για την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης στα 1917 και την περίθαλψη των θυμάτων. Μακεδονικά, τ.18, σ. 143-171. 

³ B. D. Kyriazopoulos, The Weather in Thessaloniki during the Fire of the eighteenth to the twentieth of August 1917. Επιστημονική Επετηρίς της Σχολής των Φυσικών και Μαθηματικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1974, 14, σ. 333.