Η Παναγιά η Ντουραχανιώτισσα και η παγωμένη Παμβώτιδα

Το μοναστήρι της Παναγιάς της Ντουραχανιώτισσας.Φωτ. Δημήτρης Νάκος, Δεκ. 2017

Το 1430 μ. Χ. οι Τούρκοι πολιόρκησαν το Κάστρο των Ιωαννίνων, το οποίο τελικά συνθηκολόγησε, διατηρώντας προνομιακή αυτοτέλεια. Την ίδια περίοδο αυτοτέλεια είχε δοθεί και σε άλλες περιοχές της Ηπείρου και της Αλβανίας. Ανάμεσα στους εκεί τοπάρχες ήταν και ο Αριανίτης Σπάτας Κομνηνός, ο οποίος δέσποζε στη νοτιότερη περιοχή του Ελβασάν. Το 1434, ο εν λόγω τοπάρχης επαναστάτησε κατά της σουλτανικής κυριαρχίας και στις πρώτες συγκρούσεις με τους Τούρκους βγήκε νικητής. 

Τα τουρκικά στρατεύματα που ηττήθηκαν κατέφυγαν στα Γιάννενα και ο Αριανίτης, παίρνοντας θάρρος από την επιτυχία του, έσπευσε να πολιορκήσει το Αργυρόκαστρο. Την εποχή εκείνη Μπεϊλέρμπεης της Ρούμελης ήταν ο Ντουραχάν Πασάς, ο οποίος έδρευε στη Θεσσαλία. Σημειώνεται ότι ο Ντουραχάν Πασάς δεν ήταν απλά ένας Τούρκος αξιωματούχος. Ήταν στρατηγός και μάλιστα από τους πιο σημαντικούς του Σουλτάνου Μουράτ του Β΄ και του διαδόχου του Σουλτάνου Μωάμεθ του Β΄, του Πορθητή!

Επειδή τα Γιάννενα υπάγονταν στο Πασαλίκι της Θεσσαλίας, ο Ντουραχάν Πασάς, έσπευσε με το στρατό του εναντίον του Αριανίτη, μεσούντος του χειμώνα. Ήθελε να προλάβει την επέκταση της ανταρσίας και τα βουνά της Πίνδου με τα χιόνια και τους πάγους δεν τα λογάριασε. Τελικά, το τούρκικο ασκέρι πέρασε με μεγάλες δυσκολίες τον Ζυγό και την Κατάρα και από εκεί κατηφόρισε προς τον Δρίσκο και τη λίμνη. Ο Ντουραχάν Πασάς, φθάνοντας στις ανατολικές όχθες της Παμβώτιδας, δεν αντιλήφθηκε ότι η λίμνη ήταν παγωμένη. Νόμισε ότι μπροστά του βρισκόταν πεδιάδα και πέρασε πάνω από τον πάγο με όλο το στρατό του. Όταν έφθασε στην απέναντι όχθη και πληροφορήθηκε τον κίνδυνο που διέτρεξε, απέδωσε τη σωτηρία του στην Παναγία από ένα μικρό χτιστό εικονοστάσι της που βρισκόταν στη Α-ΒΑ πλευρά της λίμνης. Η παράδοση λέει ότι όταν ο Ντουραχάν Πασάς επέστρεψε από την επιτυχημένη εναντίον του Αριανίτη εκστρατεία του, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τη Θεοτόκο, έκτισε στη θέση του μικρού εικονοστασίου μονή, που έμεινε στην ιστορία ως η Παναγιά η Ντουραχανιώτισσα ή η Παναγιά της Ντουραχάνης.

Σύμφωνα με τις περισσότερες ιστορικές πηγές, η εκστρατεία του Ντουραχάν έγινε το 1434. Ο Αραβαντινός αναφέρει ότι το ιστορικό συμβάν έλαβε χώρα το 1428 και το περιγράφει ως εξής: «Ειδοποιηθείς παρά των εν Αργυροκάστρω Οθωμανών την των Αλβανών ανταρσίαν ο τότε της Θεσσαλίας Σατράπης, Τουραχάν Πασσάς, και συλλέξας μετά πολλής σπουδής όσον ηδύνατο συλλέξαι στρατόν, αν και υπήρχεν ήδη χειμών βαρύτατος, εξεστράτευσεν εν τω μέσω των χιόνων, και εντός δύο ημερών διατρέξας κατεσπευσμένως το μεταξύ Θεσσαλίας και Αργυροκάστρου διάστημα…». Για τη διάβαση της παγωμένης Παμβώτιδας αναφέρει ότι «εισήλθεν εις αυτήν νυκτός ούσης».¹  Το περίεργο στη διήγηση των ιστορικών γεγονότων από τον Αραβαντινό δεν είναι ο χρόνος που λέει ότι αυτά έγιναν (1428 αντί του 1434), αλλά η αναφορά του ότι ο τουρκικός στρατός μπόρεσε, διασχίζοντας τη γεμάτη πάγους και χιόνια Πίνδο, να φθάσει από τη Θεσσαλία στο Αργυρόκαστρο σε δύο ημέρες!

Ο ποιητής, ιστοριοδίφης και λαογράφος Δημήτριος Σαλαμάγκας (1894-1965) θεωρεί ότι το περιστατικό συνέβη το έτος 1434 και για το πάγωμα της λίμνης αναφέρει χαρακτηριστικά:  «Η Λίμνη των Γιαννίνων βρισκόταν σ’ έναν από τους πολλούς και ιστορικά εξακριβωμένους παγετούς της. Είχε πιθανότατα χιονίσει απάνω στην παγωμένη έκταση κι ανεμοστρόβιλοι θα είχαν μετακινήσει δώθε-κείθε τους χιονισμένους όγκους. Το πιθανότερο είναι, να είχε πέσει τη μέρα που βιαστικά περνούσαν τα φουσάτα του Ντουραχάν, πυκνή ομίχλη, από τις γνωστές στα Γιάννινα χειμωνιάτικες αντάρες. Μέσα στο χιονοστρόβιλο, ο Ντουραχάν έχασε τον προσανατολισμό του, και βάδισε ανύποπτος στο ανοιχτό πεδίο, χωρίς να μπορεί να βλέπει τίποτα μπροστά του».²

Το πάγωμα όλης της επιφάνειας της λίμνης των Ιωαννίνων είναι αρκετά σπάνιο φαινόμενο. Αν και δεν υπάρχει πιστοποιημένο αρχείο παρατηρήσεων, είμαστε κοντά στην πραγματικότητα αν πούμε ότι η Παμβώτιδα παγώνει εξ ολοκλήρου περίπου μια φορά κάθε 50 χρόνια. Είναι ακόμα λογικό να υποθέσουμε ότι στους αιώνες της Μικρής Παγετώδους Εποχής η συχνότητα ήταν μεγαλύτερη. Από τις πληροφορίες που διέσωσαν παλαιοί χρονικογράφοι και τις «ενθυμήσεις» μοναχών και ιερέων εντύπωση προκαλούν δύο περιστατικά παγώματος της λίμνης των Ιωαννίνων που συνέβησαν τον 19^ο αιώνα. Το πρώτο από αυτά εντυπωσιάζει για την πρωιμότητά του: «Κατά το 1812 τον Νοέμβριον επάγωσε δι ικανάς ημέρας η λίμνη των Ιωαννίνων, ώστε απήρχοντο εις την νήσον και εις το Σειστρούνιον (το χωριό Στρούνι, η σημερινή Αμφιθέα) άνθρωποι και ήρχοντο»³. Ακόμα κι αν με το νέο ημερολόγιο (που προηγείται του παλιού κατά 12 ημέρες) είχε μπει ο Δεκέμβριος, ένα πάγωμα που κράτησε αρκετές ημέρες τον πρώτο μήνα του χειμώνα είναι εντυπωσιακό.

Το δεύτερο περιστατικό, που εντυπωσιάζει για την έντασή του, σημειώθηκε τον Ιανουάριο του 1864:  "Το 1864 τον Γενάρη πάγωσε η λίμνη. Ο πάγος είχε πάχος 3 πιθαμών (περίπου 50 εκατοστών). Το Νησί αποκλείστηκε από τα Γιάννινα επί 10 μέρες (…) Άμαξες, κόσμος, χαμάληδες περνούσαν και έρχονταν στο Νησί. Τότε ο Δερβίσης επειδή φοβούνταν να βλέπει τον κόσμο μέσα στη λίμνη έδωσε διαταγή να μη ξαναπατήσουν μέσα. Όλος ο κόσμος θαύμαζε τον πάγο.  Δεν θυμούνταν ποτέ τόσο πάχος. Πολύς κόσμος από το μεγάλο κρύο ξεπάγιασε. Τα ψάρια και όλα εν γένει τα υδρόβια ζώα ξεπάγιασαν», Ενθύμηση σε βιβλίο του ναού του Αγ. Γεωργίου Λιγκιάδων.⁴  

Ο Μιχάλης Γκανάς κατάφερε μέσα σε ελάχιστους στίχους να κλείσει τις ομορφιές, τους καιρούς και την ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων, να περιγράψει τα χαρακτηριστικά και την τέχνη των κατοίκων της και να αναδείξει τη μοναδικότητά της:

Χάραζε ο τόπος με βουνά πολλά
κι ανάτελλε τα ζωντανά του,
καλούς ανθρώπους και κακούς, νυφίτσες,
αλεπούδες, μια λίμνη ως κόρην
οφθαλμού και κάστρα πατημένα.

Θα ’ναι τα Γιάννενα, ψιθύρισα,
στο χιόνι και στον άγριο καιρό
γυάλινα και μαλαματένια.
Κι όσο πήγαινε η μέρα,
σαν το βαπόρι σε καλά νερά,
είδα και μιναρέδες κι άκουσα
τα μπακίρια να βελάζουν.⁵

Βιβλιογραφία:

¹ Παναγιώτη Αραβαντινού, Χρονογραφία της Ηπείρου, Τόμος Πρώτος, Αθήνα 1856.

² Δημητρίου  Σ. Σαλαμάγκα, Περίπατοι στα Γιάννινα, Ιστορικο- Λαογραφικά Σημειώματα. Β΄ Έκδοση, 1965.

³ Παναγιώτη Αραβαντινού, Χρονογραφία της Ηπείρου, Τόμος Δεύτερος, Αθήνα 1857

⁴ Χρήστου  Σούλη, Επιγραφαὶ και Ενθυμήσεις Ηπειρωτικαί.  , Ηπειρωτικὰ Χρονικά, τ. Θ΄ 1934.

⁵ Μιχάλη Γκανά, Γυάλινα Γιάννινα, Εκδόσεις Καστανιώτη 2004.