Άλως και παρήλιοι άλλαξαν το ρου της ιστορίας; (Μέρος 1ο)

 Α. Τα γεγονότα και οι πηγές

Βρισκόμαστε στις αρχές του 4^ου μ. Χ. αιώνα. Ο Κωνσταντίνος, μετά την ανάδειξή του σε Αύγουστο Γαλατίας, Ισπανίας και Βρετανίας, αποφάσισε να στραφεί κατά του Τετράρχη Ιταλίας και Αφρικής Μαξέντιου, ώστε να γίνει μονοκράτορας στη Δύση. Η τελική αναμέτρηση έλαβε χώρα στις 28 Οκτωβρίου 312 μ. Χ. δεκαέξι χιλιόμετρα έξω από τη Ρώμη επάνω στη Φλαμινία οδό και κοντά στη Μιλβία, κατά ορισμένους Μουλβία, γέφυρα του ποταμού Τίβερη. Οι Πραιτοριανοί του Μαξέντιου προέβαλαν σθεναρή αντίσταση, αλλά νικητής αναδείχθηκε ο Κωνσταντίνος, χάρη στη στρατηγική του, τον εξαιρετικό προγραμματισμό των κινήσεων του ιππικού του και τον ενθουσιασμό των χριστιανών στρατιωτών του, οι οποίοι  καταλάβαιναν ότι από τη μάχη αυτή εξαρτάτο το μέλλον της θρησκείας τους. Η σύγκρουση του Κωνσταντίνου με τον Μαξέντιο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το όραμα που είδε ο Κωνσταντίνος στον ύπνο του ή στον ουρανό πριν από τη μάχη.

Οι περιγραφές για το τι ακριβώς βίωσε ο Κωνσταντίνος την παραμονή της αναμέτρησης ποικίλουν. Η παλαιότερη πληροφορία μάς έρχεται από τον Λακτάντιο, σύγχρονο του Κωνσταντίνου χριστιανό ιστορικό και ρήτορα, ο οποίος, ως δάσκαλος του γιου του Κωνσταντίνου Κρίσπου, είχε στενές σχέσεις με την αυτοκρατορική οικογένεια. Ο Λακτάντιος στο έργο του De Mortibus Persecutorum (Ο Θάνατος των Διωκτών) αναφέρει ότι ο αυτοκράτορας είδε στον ύπνο του το σημάδι του Θεού (Signum Dei), το σταυρό με τα γράμματα Χ–Ρ, και έδωσε εντολή την επόμενη αυτό να χαραχθεί στις ασπίδες των στρατιωτών του.¹

Η άλλη βασική πηγή είναι ο Ευσέβιος ο Παμφύλου, επίσκοπος της Καισάρειας, ιστορικός και εξηγητής. Ο Ευσέβιος στο ένα από τα δύο έργα του που περιέχουν πληροφορίες για το θέμα, στην Εκκλησιαστική Ιστορία, δεν κάνει λόγο για όραμα, αλλά απλά αναφέρει ότι ο Κωνσταντίνος «προσευχήθηκε στον Θεό του ουρανού και τον Λόγο Του, τον Ιησού Χριστό, τον Λυτρωτή του Σύμπαντος».²  Όμως, στο άλλο έργο του, που φέρει τον τίτλο Εις τον Βίον Κωνσταντίνου (De Vita Constantini), αναφέρεται στο όραμα, το οποίο είδε στον ουρανό ο Κωνσταντίνος μία ημέρα πριν από τη μάχη. Από τη διήγηση του Ευσεβίου πληροφορούμαστε ότι το απομεσήμερο της 27^ης Οκτωβρίου του 312 μ. Χ. ο Κωνσταντίνος και το στράτευμά του είδαν στον ουρανό ένα σταυρικό τρόπαιο πάνω στον ήλιο, με την επιγραφή «Τούτῳ Νίκα».³ Ο Ευσέβιος, αναγνωρίζοντας ότι το όραμα αυτό ήταν δύσκολο να γίνει πιστευτό, τονίζει ότι ο ίδιος ο Κωνσταντίνος του επιβεβαίωσε το γεγονός και μάλιστα ενόρκως. Στη συνέχεια ο Ευσέβιος αναφέρει ότι μετά την πρώτη εμφάνιση του θεϊκού σημείου ο Κωνσταντίνος είδε εκ νέου στον ύπνο του το ίδιο όραμα. Τη δεύτερη φορά μάλιστα είδε και τον Χριστό, ο οποίος τον προέτρεψε να κατασκευάσει ένα λάβαρο με την παράσταση του οράματος, το οποίο θα τον προφύλασσε κατά τις πολεμικές συγκρούσεις.⁴

Ο εθνικός ιστορικός Ζώσιμος, που γύρω στο 500 μ. Χ. έγραψε το εξάτομο έργο Ιστορία Νέα στηριζόμενος σε γραπτά προηγούμενων ιστορικών, δεν αναφέρει οποιαδήποτε πληροφορία για το θέμα.⁵ Μεταγενέστεροι εκκλησιαστικοί πατέρες και χριστιανοί ιστορικοί αποδέχονται λίγο ή πολύ τα αναγραφόμενα από τον Ευσέβιο, αλλά τους τελευταίους αιώνες πολλοί ήταν εκείνοι που τα αμφισβήτησαν. Την περίοδο του Διαφωτισμού πρωταγωνιστές στην αμφισβήτηση ήταν ο Βολταίρος και ο Γίββων (Γκίμπον). Στο σημείο αυτό αξίζει τον κόπο να δούμε μερικές απόψεις νεότερων ιστορικών και ερευνητών για το συγκεκριμένο ζήτημα.

Ο καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Θρησκευτικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Χρόνινγκεν της Ολλανδίας Ζαν Νίκολας Μπρέμερ αναφέρει ότι οι επιβεβαιώσεις του Κωνσταντίνου προς τον Ευσέβιο για το όραμα έγιναν αρκετά χρόνια μετά από τη μάχη στη Μιλβία γέφυρα είτε το 325 είτε το 335μ.Χ., που είναι και το πιθανότερο, χωρίς αυτό να μειώνει τη σημασία της αναφοράς του Ευσέβιου ούτε και στην περίπτωση που ο Κωνσταντίνος χρησιμοποίησε το όραμα για να αυτοπροβληθεί και να τεκμηριώσει μεταφυσικά τους λόγους της μεταστροφής του.⁶

Ο Ντέιβιντ Πότερ, καθηγητής ελληνικών και λατινικών στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, δεν αποκλείει ο Κωνσταντίνος να οδηγήθηκε σε σύγχυση αναφορικά με την ακριβή χρονολόγηση του γεγονότος και το όραμα να είχε λάβει χώρα όχι το 312, αλλά το Φθινόπωρο του 311 πριν από μάχη με τους Φράγκους ή πριν από κάποια άλλη μάχη.⁷

Ο Έρικ Ρόμπερτσον Ντοντς, διακεκριμένος φιλόλογος και καθηγητής στην Οξφόρδη από το 1936 μέχρι το 1960, χωρίς να αρνείται άμεσα τη μεταφυσική διάσταση του οράματος, θεωρεί ότι χωρίς αμφιβολία κάτι ασυνήθιστο πρέπει να είδαν εκείνο το απόγευμα ο Κωνσταντίνος και οι στρατιώτες του, το οποίο θυμήθηκε μετά από έτη ο Κωνσταντίνος και το συνέδεσε με το όνειρό του.⁸

Για το ίδιο θέμα ο διακεκριμένος Ρώσος ιστορικός Αλεξάντρ Βασίλιεφ, παρατηρεί: «Οι πληροφορίες είναι τόσο αντίθετες μεταξύ τους, ώστε δεν μπορούν να αξιοποιηθούν ως ιστορικό υλικό».⁹

^{Συνεχίζεται}