«Ασιτία και ψύξις» Μέρος 1ο, ο χειμώνας του 1941-42 στην Αθήνα

Η φετινή Πρωτοχρονιά μάς βρίσκει (απο)κλεισμένους στα σπίτια μας γεμάτους στενοχώρια γιατί δεν έχουμε κοντά μας αγαπημένα μας πρόσωπα ή γιατί δεν βρισκόμαστε στα μέρη που αγαπάμε. Όμως, στις ζωές των ανθρώπων και των εθνών υπάρχουν μέρες και περίοδοι ημερών πολύ χειρότερες από τις τωρινές. Αυτά δεν τα γράφω για παρηγοριά. Τα γράφω γιατί τίποτε δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο και για να διατηρήσουμε όσα έχουμε αποκτήσει, χρειάζονται συνεχείς προσπάθειες. Έχοντας παλαιότερα υποσχεθεί σε φίλο του μπλογκ να ασχοληθώ με τον πιο δραματικό χειμώνα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, το χειμώνα του 1941-42, έγραψα τρία άρθρα που θα τα μοιραστώ μαζί σας, αρχής γενομένης από σήμερα.  

Στο ένθετο περιοδικό Επτά Ημέρες της Καθημερινής της 25^ης Απριλίου 1999, που φέρει τον τίτλο «Η Αθήνα της Κατοχής», παρατίθεται ο παρακάτω πίνακας με τα στοιχεία θανάτων στην περιοχή της Αθήνας με βάση την έκδοση του Ελληνικού Υπουργείου Ανοικοδομήσεως «Η θυσία της Ελλάδος εις τον Β΄ Παγκόσμιον Πόλεμον».

Β εξάμηνο 1940:   θάνατοι     7.200

Α εξάμηνο 1941:   θάνατοι     9.000

Β εξάμηνο 1941:   θάνατοι   20.300

Α εξάμηνο 1942:   θάνατοι   29.600

Β εξάμηνο 1942:   θάνατοι   16.300

Α εξάμηνο 1943:   θάνατοι     7.800

Β εξάμηνο 1943:   θάνατοι     6.600

Από τα στοιχεία του πίνακα φαίνεται ότι η μεγάλη αύξηση του αριθμού των θανάτων παρουσιάστηκε το Β΄ εξάμηνο του 1941 και το Α΄ εξάμηνο του 1942. Η βασική αιτία της έκρηξης των θανάτων το μαρτυρικό χειμώνα 1941-1942 ήταν η πείνα¹, αλλά σημαντική επίδραση είχαν και οι σκληρές καιρικές συνθήκες. Το δριμύ ψύχος πάγωσε πολλά νοικοκυριά που δεν είχαν τη δυνατότητα να αγοράσουν λίγα κάρβουνα ή καυσόξυλα για θέρμανση. Το ψύχος έκανε ακόμη πιο ευάλωτους τους οργανισμούς που υπέφεραν από ασιτία και τις παρεπόμενες ασθένειες που αυτή προκαλεί. Τραγική ήταν η κατάσταση όσων βρέθηκαν άστεγοι. Στη γνωμάτευση των ιατρών για τις αιτίες θανάτου αυτών που πέθαιναν στους δρόμους και μεταφέρονταν στο Νεκροτομείο σημειώνονταν οι λέξεις: «ασιτία και ψύξις».²         

Στην περιοχή της Αθήνας, στην οποία σημειώθηκαν οι περισσότεροι θάνατοι από ασιτία και ψύξη, οι καιρικές συνθήκες που επικράτησαν τους τρεις μήνες του πρώτου κατοχικού χειμώνα ήταν κατά περίπτωση οι παρακάτω: 

Δεκέμβριος 1941

Με βάση τις παρατηρήσεις του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και πιο συγκεκριμένα τις μέσες θερμοκρασίες, ο ψυχρότερος Δεκέμβριος της περιόδου 1939-1944 ήταν ο Δεκέμβριος του 1941 και στη συνέχεια ο Δεκέμβριος του 1940. Η ελάχιστη θερμοκρασία των -3,7 βαθμών του Δεκεμβρίου του 1941 ήταν η δεύτερη χαμηλότερη ελάχιστη θερμοκρασία από το 1891, μετά το -4,0 του Δεκεμβρίου του 1917. Αναφορικά με τη χαμηλότερη μέγιστη θερμοκρασία, η τιμή των 2,7 βαθμών του Δεκεμβρίου του 1941 ήταν το απόλυτο ρεκόρ από το 1891. Να επισημάνουμε στο σημείο αυτό ότι οι ελάχιστες θερμοκρασίες που σημειώθηκαν τον Δεκέμβριο του 1941 σε άλλες περιοχές της Αθήνας ήταν κατά πολύ μικρότερες από τους -3,7 βαθμούς του Αστεροσκοπείου.  Για παράδειγμα, στις 30 Δεκεμβρίου 1941 στο Νοσοκομείο Σωτηρία η ελάχιστη θερμοκρασία ήταν -6,2 βαθμοί.³

Ιανουάριος 1942

Με βάση τα στοιχεία του Αστεροσκοπείου, ο Ιανουάριος του 1942 ήταν για την Αθήνα, με διαφορά, ο ψυχρότερος Ιανουάριος της περιόδου 1939-1944 κι ένας από τους ψυχρότερους Ιανουάριους από τα τέλη του 19^ου αιώνα ως σήμερα. Η μέση θερμοκρασία, η μέση μέγιστη θερμοκρασία και η μέση ελάχιστη θερμοκρασία του μήνα ήταν αντίστοιχα 6,8, 10,2 και 3,6 βαθμοί.  Οι παραπάνω τιμές βρίσκονται πολύ κοντά στα ρεκόρ των τριών αυτών παραμέτρων που κατέχει ο Ιανουάριος του 1907 με αντίστοιχες τιμές 6,7,  9,6 και 3,5 βαθμών. Τον Ιανουάριο του 1942 στο Θησείο η  χαμηλότερη ελάχιστη θερμοκρασία ήταν -4,4 βαθμοί και η χαμηλότερη μέγιστη θερμοκρασία ήταν 0,7 βαθμοί. Από το 1890 ως τις μέρες μας το ρεκόρ της χαμηλότερης ελάχιστης θερμοκρασίας είναι οι -6,5 βαθμοί που σημειώθηκαν τον Ιανουάριο του 1898 και το ρεκόρ της χαμηλότερης μέγιστης θερμοκρασίας οι -0,5 βαθμοί που σημειώθηκαν τον Ιανουάριο του 1968.

Σύμφωνα με τα κλιματικά αρχεία της ΕΜΥ, στις 2 Ιανουαρίου 1942 στο Μ. Σ. της Ν. Φιλαδέλφειας σημειώθηκε ελάχιστη θερμοκρασία -10,4 βαθμών.⁴ Η ίδια ακριβώς ελάχιστη θερμοκρασία, που είναι το απόλυτο χαμηλό θερμοκρασιακό ρεκόρ της ευρύτερης περιοχής των Αθηνών από το 1891, είχε παρατηρηθεί στο Βοτανικό στις 16-2-1934. Η πληροφορία αναφέρεται και από τον Βασίλειο Σακαλή, ο οποίος συμπληρώνει ότι από την 30^η Δεκεμβρίου 1941 ως την 6^η Ιανουαρίου 1942 ο ισχυρός παγετός προκάλεσε πολύ μεγάλες ζημιές στο φυτικό κεφάλαιο της Αττικής.⁵ Σημειώνεται ακόμα ότι τον Ιανουάριο του 1942 τα ποσά υετού που έπεσαν στην Αθήνα ήταν πολύ μεγάλα. Συγκεκριμένα, το ύψος του υετού στο Θησείο έφθασε τα 138, 3 χιλιοστά, τιμή που είναι κατά σειρά η τρίτη μεγαλύτερη τιμή από τότε που φυλάσσονται αρχεία (1891). Προηγούνται τα 146,6  χιλιοστά του 1910 και τα 138,4 χιλιοστά του 2004.

Φεβρουάριος 1942

Με βάση τις παρατηρήσεις του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, από τους Φεβρουάριους της εξαετίας 1939-1944 η μικρότερη μέση μέγιστη θερμοκρασία παρατηρήθηκε τον Φεβρουάριο του 1942.

Με βάση τα κλιματολογικά στοιχεία της Αθήνας, ο ετήσιος μέσος αριθμός ημερών χιονόπτωσης στην Αθήνα είναι περίπου 4 ημέρες. Το χειμώνα 1941-42 χιόνισε διπλάσιες φορές και σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής και άλλες μαρτυρίες, στις αρχές Ιανουαρίου του 1942 το ύψος του χιονιού που έπεσε στην Αθήνα έφθασε τα 25 εκατοστά. Διπλάσιο και πλέον ήταν το ύψος του χιονιού που έπεσε στα βόρεια προάστια της πόλης. 

Ο αείμνηστος καθηγητής Μετεωρολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Απόστολος Φλόκας, χρησιμοποιώντας έναν δείκτη αξιολόγησης των χειμώνων που συνδυάζει τη θερμοκρασία του αέρα, τη διάρκεια της ηλιοφάνειας και τον αριθμό ημερών χιονόπτωσης, κατέταξε καθέναν από τους χειμώνες της Αθήνας της περιόδου 1898-1973 σε μία από τις παρακάτω πέντε κατηγορίες: δριμύς, ψυχρός, κανονικός, ήπιος και γλυκύς. Με βάση τα ευρήματα της έρευνας, σε δριμύτητα πρώτοι ήταν οι χειμώνες 1908-09 και 1928-29, δεύτερος ο χειμώνας 1948-49 και τρίτοι οι χειμώνες 1931-32 και 1941-42.⁶ Επισημαίνεται ότι οι Ιανουάριοι των ετών 1909, 1929, 1932 και 1949, που ανήκουν στους κατά τον Φλόκα δριμύτερους χειμώνες της Αθήνας, ήταν πιο θερμοί από τον Ιανουάριο του 1942.

Συνεχίζεται