«Ασιτία και ψύξις» Μέρος 2ο, ο χειμώνας του 1941-42 στη Θεσσαλονίκη

Την περίοδο της Κατοχής τα αρχεία των μετεωρολογικών παρατηρήσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης παρουσιάζουν κενά. Διασώζονται όμως οι παρατηρήσεις του Ναυτικού Μετεωρολογικού Σταθμού που εγκατέστησαν στη Θεσσαλονίκη οι Γερμανοί κατακτητές σε απόσταση περίπου 1.000 μέτρων Ν-ΝΑ του Μετεωρολογικού Σταθμού του Πανεπιστημίου.⁷ Με το συγκεκριμένο Μετεωρολογικό Σταθμό συνέδεσε την τύχη του ο Γερμανός ταγματάρχης Γκέοργκ Έκερτ, ο οποίος τοποθετήθηκε εκεί τον Ιούλιο του 1941 ως αξιωματικός - μετεωρολόγος και δεκατέσσερις μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1942, έγινε διοικητής του Σταθμού. Ο Έκερτ δεν ήταν μόνο ένας αξιόλογος επιστήμονας. Ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος, όπως φαίνεται από αυτά που ακολουθούν.  

Ο Γκέοργκ Έκερτ, στέλεχος της νεολαίας του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD) από τα μαθητικά του χρόνια, είχε αναπτύξει αξιόλογη αντιστασιακή δράση εναντίον των Ναζί, όταν αυτοί πήραν την εξουσία. Όταν στη διάρκεια του πολέμου τοποθετήθηκε στη Θεσσαλονίκη, κατόρθωσε να μαζέψει γύρω του σημαντικό αριθμό Γερμανών αντιναζιστών στρατιωτικών και με προσωπικές, επικίνδυνες πολλές φορές, πρωτοβουλίες προστάτεψε χωριά της περιοχής και μεμονωμένα άτομα από τις αυθαιρεσίες των κατακτητών. Πέρα από αυτά, μοίραζε κρυφά υλική βοήθεια στους δεινοπαθούντες, έβγαζε παράνομα άδειες μετακίνησης και ταυτότητες σε όποιους τις χρειάζονταν και φρόντισε να απελευθερωθούν από το στρατόπεδο «Παύλου Μελά» Έλληνες αντιστασιακοί κρατούμενοι. Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι λίγο πριν την αποχώρηση των Γερμανών από τη χώρα ο Έκερτ με την ομάδα του προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ και τον Φεβρουάριο του 1945 παραδόθηκαν στους Βρετανούς.

Τα βασικά συμπεράσματα που εξάγονται από τη μελέτη του αρχείου των παρατηρήσεων του Γερμανικού Μετεωρολογικού Σταθμού της Θεσσαλονίκης για το χειμώνα 1941-42 είναι ανά μήνα τα παρακάτω:

Δεκέμβριος 1941

Παρατηρήθηκαν 8 ημέρες βροχής, 2 ημέρες χιονόπτωσης και 13 ημέρες παγετού, από τις οποίες οι 2 ήταν ημέρες ολικού παγετού (29 και 31/12). Με βάση τα κλιματολογικά στοιχεία της τελευταίας 50ετίας, τον Δεκέμβριο στη Θεσσαλονίκη οι αριθμοί ημερών με μερικό και ολικό παγετό είναι 7,56 και 0,03 αντίστοιχα. Η χαμηλότερη μέγιστη θερμοκρασία (-2,1^οC) σημειώθηκε στις 31/12 και η χαμηλότερη ελάχιστη θερμοκρασία (-7,2^οC) σημειώθηκε στις 30/12. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία ήταν 9,3 βαθμοί (καν. τιμή 11,1 βαθμοί) και η μέση ελάχιστη θερμοκρασία ήταν 0,8 βαθμοί (καν. τιμή 2,9 βαθμοί).

Αναφορικά με την ατμοσφαιρική κυκλοφορία του Δεκεμβρίου του 1941, η βόρεια Ελλάδα επηρεάστηκε από δύο πολυήμερα ψυχρά κύματα: ένα στο πρώτο δεκαήμερο και ένα άλλο, το σημαντικότερο, στο τρίτο δεκαήμερο του μήνα. Για την κακοκαιρία που έπληξε τη Θεσσαλονίκη και γενικότερα τη Β. Ελλάδα τις τελευταίες μέρες του 1941, η εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ έγραψε στο φύλλο της 31^ης Δεκεμβρίου 1941: «Ενέσκηψε βαρύτατος χειμών και πίπτει άφθονος χιών από της μεσημβρίας της Κυριακής (28/12). Εις την πόλιν της Θεσσαλονίκης το θερμόμετρον εδείκνυε 10 υπό το μηδέν, ενώ εις την Κοζάνην και την Φλώριναν η χιών υπερέβη το μέτρον και το θερμόμετρον εσημείωσε 15 βαθμούς υπό το μηδέν»! Η θερμοκρασία των -10 βαθμών δεν επιβεβαιώνεται από τις παρατηρήσεις του σταθμού των Γερμανών. Ωστόσο, ο σταθμός των κατακτητών ήταν πολύ κοντά στη θάλασσα και δεν αποκλείεται λίγο πιο μακριά από τις ακτές να σημειώθηκαν χαμηλότερες θερμοκρασίες.

Ιανουάριος 1942

Παρατηρήθηκαν 15 ημέρες βροχής, 6 ημέρες χιονόπτωσης και 20 ημέρες παγετού, από τις οποίες οι 7 ήταν ημέρες ολικού παγετού (21-26/1 και 28/1). Μεταπολεμικά το ρεκόρ του αριθμού των ημερών με ολικό παγετό στη Θεσσαλονίκη (περιοχή αεροδρομίου) είναι 5 ημέρες και σημειώθηκε το 2017 (7-11/1). Το 1963 είχαμε 3 ημέρες ολικού παγετού (23-25/1). Με βάση τα κλιματολογικά στοιχεία της τελευταίας 50ετίας, τον Ιανουάριο στη Θεσσαλονίκη οι αριθμοί ημερών με μερικό και ολικό παγετό είναι 11,99 και 0,29 αντίστοιχα. Οι χαμηλότερες μέγιστες θερμοκρασίες του Ιανουαρίου του 1942 ήταν οι -5,5 και -5,0^οC και σημειώθηκαν στις 28/1 και 24/1 αντίστοιχα, ενώ τα μεταπολεμικά ρεκόρ είναι οι -4,9 και -4,8^οC που σημειώθηκαν στις 7-1-2017 και στις 25-1-1963 αντίστοιχα. Τον Ιανουάριο του 1942 η χαμηλότερη ελάχιστη θερμοκρασία (-8,0^οC) σημειώθηκε τρεις φορές: στις 22, 24 και 25/1. Πληροφορίες από εφημερίδες της εποχής και διάφορες άλλες μαρτυρίες αναφέρουν ότι στις 24 Ιανουαρίου του συγκεκριμένου μήνα το θερμόμετρο στη Θεσσαλονίκη κατέγραψε ελάχιστη θερμοκρασία -13 βαθμών.

Με βάση τις παρατηρήσεις των Γερμανών, η μέση μέγιστη θερμοκρασία του Ιανουαρίου του 1942 ήταν 3,8 βαθμοί (κανονική τιμή 9,2 βαθμοί) και η μέση ελάχιστη θερμοκρασία ήταν -1,5 βαθμοί (κανονική τιμή 1,1 βαθμοί). Από τα προηγούμενα συνάγεται ότι ο Ιανουάριος του 1942 ήταν εξαιρετικά ψυχρός για την πόλη της Θεσσαλονίκης.

Φεβρουάριος 1942       

Παρατηρήθηκαν 24 ημέρες βροχής και  καμιά μέρα χιονόπτωσης, αν και από 1 έως 7/2 η μέγιστη θερμοκρασία δεν ξεπέρασε τους 3,2 βαθμούς. Δεν καταγράφηκαν επίσης ημέρες παγετού. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία ήταν 8,4 βαθμοί (καν. τιμή 11,0 βαθμοί) και η μέση ελάχιστη θερμοκρασία ήταν 4,2 βαθμοί (καν. τιμή 2,1 βαθμοί). Από τα προηγούμενα συνάγεται ότι ο Φεβρουάριος του 1942 ήταν πολύ υγρός με σχετικά μικρό μέσο Ημερήσιο Θερμομετρικό Εύρος. 

Οι Λιβαδάς και Στεργίου σε έρευνά τους για τα χιόνια στη Θεσσαλονίκη την περίοδο 1945-1975  βρήκαν ότι ο μέσος ετήσιος αριθμός ημερών χιονόπτωσης είναι 8,07 με τυπική απόκλιση 4,9.⁸ Τον ίδιο μέσο αριθμό ημερών χιονόπτωσης βρήκαν και οι Μπαρσάκης-Μακρογιάννης⁹, χρησιμοποιώντας τα αρχεία της περιόδου 1950-1998. Το χειμώνα του 1941-42 ο αριθμός ημερών χιονόπτωσης ήταν 8 ημέρες, δηλαδή όσος είναι και ο μέσος ετήσιος αριθμός. Επομένως, από αυτή την πλευρά δεν υπήρξε απόκλιση από την κανονικότητα. Οι μεγάλες αποκλίσεις βρίσκονται στις μέσες ελάχιστες και μέγιστες τιμές της θερμοκρασίας, στον αριθμό ημερών παγετού και στο συνολικό αριθμό ημερών υετού.

Ο Απόστολος Φλόκας, χρησιμοποιώντας ως κριτήριο την απόκλιση από τη μέση μηνιαία θερμοκρασία των χειμωνιάτικων μηνών (Δεκέμβριος, Ιανουάριος, Φεβρουάριος), προχώρησε στην κατάταξη των χειμώνων της Θεσσαλονίκης σε πέντε κατηγορίες (δριμύς, ψυχρός, κανονικός, ήπιος και γλυκύς). Η έρευνα έδειξε ότι στην πόλη, στην οποία η κανονική (μέση) θερμοκρασία του τριμήνου Δεκέμβριος, Ιανουάριος, Φεβρουάριος είναι 7,0^οC, ο πιο δριμύς χειμώνας της περιόδου 1892-1973 ήταν ο χειμώνας του 1941-42 με μέση θερμοκρασία 3,8^οC. Σημειώνεται ότι ο χειμώνας 1941-42 την πρώτη θέση της κατηγορίας «δριμύς» τη μοιράζεται με το χειμώνα 1931-32 και ακολουθούν ο χειμώνας 1953-54 (2^ος), ο χειμώνας 1928-29 (3^ος)  και ο χειμώνας 1908-09 (4^ος).¹⁰

Συνεχίζεται