«Μου γράφεις μάνα μου, γραφή και με ρωτάς τι κάνω, Στου Μπιζανιού την παγωνιά, το κρύο θα πεθάνω!»

Μέρος 3^ο (τελευταίο): Συμπεράσματα

Όπως είδαμε, από τα τέλη Νοεμβρίου 1912, που ουσιαστικά ξεκίνησε η μάχη του Μπιζανίου, ως το τέλος της, οι καιρικές συνθήκες που επικράτησαν στην περιοχή των επιχειρήσεων ήταν πολύ δύσκολες και οι επιπτώσεις τους στους Έλληνες στρατιώτες εξαιρετικά σοβαρές. Στο ερώτημα αν οι συνθήκες αυτές ήταν ακραίες με βάση τα κλιματολογικά δεδομένα των τελευταίων δεκαετιών, η απάντηση είναι καταφατική, τουλάχιστον για το 60 ημερών διάστημα από τις παραμονές των Χριστουγέννων του 1912 ως την ημέρα της τελικής επίθεσης των Ελλήνων. Από αυτές τις 60 ημέρες, οι 45 πέρασαν με βοριάδες, δριμύ ψύχος και χιόνια -τουλάχιστον στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές των επιχειρήσεων- και τις περισσότερες από τις υπόλοιπες 15 μέρες κυριάρχησαν οι νοτιάδες και οι βροχές.

Οι μαρτυρίες των πρωταγωνιστών του ηρωικού εκείνου αγώνα δεν αποτελούν αυστηρή μετεωρολογική απόδειξη των ακραίων καιρικών συνθηκών, αλλά είναι ενδεικτικές για τον καιρό που επικράτησε στο παγωμένο οροπέδιο των Ιωαννίνων και τις επιπτώσεις του. Ο Θεόδωρος Πάγκαλος γράφει στα απομνημονεύματά του : «Η περίοδος των επιχειρήσεων μέχρι της ημέρας της γενικής επιθέσεως υπήρξε η σκληροτάτη δια τον στρατόν της Ηπείρου. Ο χειμών ήτο εξαιρετικώς δριμύς και η χιών επί πολλάς ημέρας εκάλυπτε το έδαφος, ενώ οι ατυχείς στρατιώται παρέμενον νυχθημερόν υπό τα πτωχικά τους αντίσκηνα. Επί δυνάμεων 750 ανδρών του τάγματός μου, 350 άνδρες ήσαν άχρηστοι ένεκα οδυνηρών κρυοπαγημάτων των κάτω άκρων»¹⁰. Στο ίδιο μήκος κύματος και οι αναφορές του υπολοχαγού της 6^ης μεραρχίας Πέτρου Βρυξάκη: «Επί δύο μήνες μέσα στη βροχή και στο χιόνι σχεδόν διαρκώς. Ο χειμώνας είναι εξαιρετικά βαρύς το χρόνο αυτό. Το κρύο διαπεραστικό, φαρμακερό, ανυπόφορο. Και αυτά τα ευεργετικά αντίσκηνα ανεπαρκή. Είχε αποτριβή πλέον το κηρόστρωμα που τα καθιστούσε αδιάβροχα και έσταζαν…»⁹.

Αν. Παπασταύρου: Ιωαννίνων Ενθύμιον 2007 

Ακραίο χαρακτηρίζει το χειμώνα 1912-1913 στην Ήπειρο ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος: «΄Ενεκεν του εκτάκτως δριμέως χειμώνος –το ψύχος ενίοτε έφθανε τους μείον 17 βαθμούς- ο στρατός ήρχισε να αισθάνεται την τραχείαν αυτήν εκστρατείαν, διότι διαρκώς διέμενεν εις αντίσκηνα και ταχύσκαπτα, και εκ τούτου υπέφερε πολύ εκ του ψύχους…»¹¹ Η αναφορά του Λεωνίδα  Παρασκευόπουλου για θερμοκρασίες μείον 17 βαθμών φαίνεται ρεαλιστική. Σύμφωνα με σχετικές αναφορές που υπάρχουν σε βιβλία Γιαννιωτών χρονικογράφων, τον 20^ό αιώνα άλλες δύο φορές παρατηρήθηκε ελάχιστη θερμοκρασία μείον 17 βαθμών: στις 10 Φεβρουαρίου 1929¹² και τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου του 1942¹³. Και στις δύο περιπτώσεις σημειώθηκε ολικός παγετός της λίμνης Παμβώτιδας. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι το επίσημο ρεκόρ της ελάχιστης θερμοκρασίας των Ιωαννίνων τα τελευταία 65 χρόνια είναι μείον 13 βαθμοί (10-1-1966), καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τα μεγάλα κρύα στα Γιάννενα σημειώθηκαν στη διάρκεια του πρώτου μισού του 20^ου αιώνα και ότι ένας από τους πιο ψυχρούς χειμώνες αυτής της περιόδου ήταν ο χειμώνας 1912-1913.

Ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, ο οποίος μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους εξάντλησε όλους τους βαθμούς της στρατιωτικής ιεραρχίας και την περίοδο 1918-1920 διετέλεσε αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού, μας δίνει και μια άλλη πληροφορία ενδεικτική του ψύχους εκείνου τη χειμώνα. Σε ένα γράμμα που έγραψε στις 11-1-1913 στη σύζυγό του αναφέρει: «Για να ιδής τι καιρός είναι, τας πέρδικας τας πιάνομε με τα χέρια. Φαντάσου, κρυώνουν και έρχονται να ζεσταθούν εις τους ανθρώπους»⁸. Αν και κάθε σύγκριση είναι παρακινδυνευμένη, διαβάζοντας τα παραπάνω, μου ήλθε στο νου η περιγραφή του Ηλία Μαριολόπουλου για το δριμύτατο χειμώνα του 554 μ. Χ. στην Αγγλία: «Αι δε χιόνες και η παγωνιά ήσαν τοιαύται, ώστε τα πτηνά και τα άγρια ζώα να συνελαμβάνοντο διά των χειρών…»¹⁴ .

Ο χειμώνας του 1912-1913 στην Ήπειρο και ειδικότερα στα Γιάννενα ήταν εξαιρετικά δριμύς. Αν πέρα από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες λάβουμε υπόψη μας τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των μαχητών και την αργή εξέλιξη των επιχειρήσεων, η οποία μέρα με τη μέρα έδινε την εντύπωση ενός μάταιου αγώνα, είναι αληθές ότι «τα δεινά της Μακεδονίας δεν ήταν τίποτε μπρος σε αυτά της Ηπείρου»⁶. Εξ άλλου, στη διάρκεια εκείνου του φοβερού χειμώνα οι επιχειρήσεις του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου στη Μακεδονία είχαν λήξει.

Συγγραφείς και διανοούμενοι αφιέρωσαν χιλιάδες σελίδες στον πολύμηνο αγώνα των Ελλήνων στρατιωτών που κατέληξε στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Οι τιτάνιες μάχες εκείνων των ηρωικών μαχητών στο Μπιζάνι, τη Μανωλιάσα, την Αετορράχη και τα Πεστά μέσα στις λάσπες, τα χιόνια και τα ατελείωτα κρύα του χειμώνα 1912-13 έγιναν ποιήματα και τραγούδια γνωστά στο Πανελλήνιο.

«Μου γράφεις μάνα μου, γραφή και με ρωτάς τι κάνω,

Στου Μπιζανιού την παγωνιά, το κρύο θα πεθάνω!

Δεν με φοβίζουν μάνα μου, οι σφαίρες τα κανόνια,
Μα με φοβίζει η βροχή, του Μπιζανιού τα χιόνια!

Λειτούργησε την Παναγιά κι άναψε αγιοκέρι,
Να κάνει θαύμα, μάνα μου, να γίνει καλοκαίρι.

Να βγει ο ήλιος μια φορά κι απ’ τη χαρά να κλάψω,
Κι από τα Γιάννενα γραφή, μάνα μου, θα σου γράψω…»¹⁵

21η Φεβρουαρίου 1913 - 21η Φεβρουαρίου 2916

Υ.Γ₁: Κάθε χρόνο, τέτοια μέρα, αισθάνομαι πιο έντονα το χρέος μου προς αυτούς που έπεσαν για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων και όλης της Ηπείρου. Το  γεγονός ότι, σε αντίθεση με τους παππούδες μου, ο πατέρας μου, εγώ και τα παιδιά μου γεννηθήκαμε ελεύθεροι Έλληνες οφείλεται στη θυσία τους.

Υ.Γ_2: Το παραπάνω άρθρο αποτελεί προδημοσίευση από το υπό έκδοση βιβλίο: «Ο καιρός στην ιστορία των Ελλήνων».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

¹ Γιώργος Τσακελίδης, Η Απελευθέρωση των Ιωαννίνων και τα Σύννεφα του Διχασμού, Περιοδικό Ζωσιμάδες τεύχος 2 ΟΚΤ., ΝΟΕΜ., ΔΕΚ. 2002)

² Κλεάνθης Νικολαΐδης Ιστορία του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, Αθήνα 1915.

³ Αθανάσιου Τσεκούρα, ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ, Η ΣΚΥΛΛΑ ΚΙ’ ΝΙΚΟΛΑΚ’ ΕΦΕΝΤΗΣ. Περιοδικό ΖΩΣΙΜΑΔΕΣ, Τεύχος 2, ΟΚΤ., ΝΟΕΜ., ΔΕΚ. 2002 ΙΩΑΝΝΙΝΑ)

⁴ Πέτρος Δημητριάδης, Ο Ήρως Βελισσαρίου. ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΦΕΞΗ, ΑΘΗΝΑ 1915).

⁵ Reanalysishttp://www.wetterzentrale.de/topkarten/fsreaeur.html Archiv der NOAA-CR20 und NCEP

⁶ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912-1913,  κείμενο Τχης Δοξάκης Κομήτης, ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, ΙΑΝ.-ΑΠΡ. 2013)

⁷ Ανδρέας Μ. Ζωγράφος, Ηπειρωτική Εκστρατεία ΠΟΛΕΜΙΚΑΙ ΣΕΛΙΔΕΣ 1912-13

⁸ Λεωνίδας Παρασκευόπουλος Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913, Επιστολές προς τη σύζυγό του Κούλα, επιμ. Ελένη Γαρδίκα – Κατσιαδάκη, Αθήνα, Καστανιώτης, 1998)

⁹  Πέτρος Βρυξάκης, υπολοχαγός της 6^ης Μεραρχίας, Πολεμικαί εικόνες 1912-1013, Αθήνα 1914

¹⁰ Θεόδωρος Πάγκαλος, Τα απομνημονεύματα μου 1897-1947. Η ταραχώδης περίοδος της τελευταίας πεντηκονταετίας, τόμ. 1, Αθήνα 1950).

¹¹ Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, Αναμνήσεις 1896-1920, τ. Α, έκδοση δευτέρα, Αθήνα 1955).

¹² Δημ. Σαλαμάγκα, τ.2 Γιαννιώτικα Σύμμεικτα, Αθήνα 1976

¹³ Παν. Τζιόβα,  Τα μικρά χρονικά των Ιωαννίνων (1879-1946). Ηπειρώτικό Ημερολόγιο, ΕΗΜ, τ.1995, σ.322.

¹⁴ Ηλίας Μαριολόπουλος, Οι Ιστορικοί Δριμείς Χειμώνες της Ευρώπης, ανάτυπον εκ της Επετηρίδος της Ενώσεως Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα 1963.

¹⁵ Ι.Μ. Βουγιουκλάκης (Δόγης), Το γράμμα του Πολεμιστού, από τη συλλογή Τα τραγούδια των Ιωαννίνων.