Μνήμες…

Την εποχή που ήμουν φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, μπορούσαμε να δώσουμε εξετάσεις μόνο αν είχαμε συγκεκριμένες παρουσίες στη γυμναστική. Όμως, το να ξυπνάς το πρωί στα Γιάννενα για να πας για γυμναστική ήταν πολύ «ηρωικό» και συνήθως το αποφεύγαμε. Οι εναλλακτικές λύσεις για τη συλλογή παρουσιών ήταν η συμμετοχή σε παρελάσεις, αθλητικές δραστηριότητες, τη σκακιστική ομάδα του Πανεπιστημίου κ.ά. Μια μέρα, λίγο πριν από τις διακοπές των Χριστουγέννων του 1967, έπαιζα σκάκι με έναν συμφοιτητή μου και κάποια στιγμή του απείλησα το βασιλιά. Τη στιγμή που εκείνος σκεφτόταν σε πιο τετράγωνο να τον μετακινήσει, ακούμε πάνω από τα σκυμμένα κεφάλια μας κάποιον να φωνάζει: «Στη Ρώμη! Στη Ρώμη!». Ήταν λίγες μέρες μετά το κίνημα-παρωδία του τέως βασιλιά κατά της χούντας (13/12), που τον ανάγκασε να καταφύγει στη Ρώμη με ένα μικρό αεροπλάνο. Αυτός που φώναξε ήταν ο Φάνης Κακριδής, νέος τότε καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο  Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Τους μήνες και τα χρόνια που ακολούθησαν αρκετοί από εμάς τους μαθηματικούς παρακολουθούσαμε περιστασιακά τις καθηλωτικές παραδόσεις του Κακριδή στο αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου. Για να πω την αλήθεια, αυτός δεν ήταν ο μοναδικός λόγος που αλλάζαμε για λίγο σχολή. Ήταν και το γεγονός ότι η Φιλοσοφική είχε πολύ περισσότερες κοπέλες από το Μαθηματικό! Έτσι κυλούσε ο καιρός, ώσπου τον Σεπτέμβριο του 1971 ο Φάνης Κακριδής δημοσίευσε στο ΒΗΜΑ άρθρο, με το οποίο ζητούσε την αποφυλάκιση όσων κρατούνταν με ποινές από τα έκτακτα στρατοδικεία της χούντας. Ο νεαρός καθηγητής είχε προτάξει τη σταθερή προσήλωσή του στο δημοκρατικό πολίτευμα και είχε γίνει παράδειγμα αντίστασης κατά της δικτατορίας που ενέπνευσε φοιτητές και διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου.

Λίγους μήνες μετά, τον Ιανουάριο του 1972, οι διορισμένες πρυτανικές αρχές του Πανεπιστημίου άσκησαν πειθαρχική δίωξη εναντίον του Φάνη Κακριδή. Την ημέρα της δημόσιας ακρόασης, στην αίθουσα του ιστορικού κτιρίου του Πανεπιστημίου στην οδό Δομπόλη (βλέπε παραπάνω φωτογραφία) δεν έπεφτε καρφίτσα! Το συγκεντρωμένο πλήθος των φοιτητών που του συμπαραστέκονταν αλλά και των αστυνομικών της Ασφάλειας που παρακολουθούσαν και κατέγραφαν τα πάντα έφθανε ως την εξωτερική πόρτα του κτηρίου. Όταν άρχισαν τα συνθήματα και η ένταση έφθασε στο απροχώρητο, η διαδικασία διακόπηκε και ο Φάνης Κακριδής φυγαδεύτηκε από το λόφο που βρίσκεται πίσω από το Πανεπιστήμιο. Σε πολύ λίγο άρχισε και η εκδίωξή μας από το κτήριο με όχι και τόσο… ευγενικό τρόπο. Μας ανάγκασαν να περάσουμε ανάμεσα από δύο σειρές παρατεταγμένων αστυνομικών με γκλοπς που τα ανεβοκατέβαζαν στα κεφάλια μας και… όποιον πάρει ο χάρος!  Για την ιστορία να πούμε ότι ο Κακριδής είχε τιμωρηθεί με προσωρινή απόλυση ενός έτους «για διαγωγή που δεν ταιριάζει σε πανεπιστημιακό δάσκαλο»!

Αν αναρωτιέστε γιατί γράφω τα παραπάνω, θα σας λύσω αμέσως την απορία. Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μου ένα άρθρο του Φάνη Κακριδή  που είχε δημοσιευτεί στις 22-02-1998 στην εφημερίδα ΒΗΜΑ, στο οποίο ο διακεκριμένος πανεπιστημιακός, που δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας (απεβίωσε το 2019), κατέθετε τις απόψεις του για το «Κρυφό σχολειό». Σας παραθέτω ολόκληρο το άρθρο:  

«Έχοντας ζήσει πολλά χρόνια στην Ήπειρο, δυσκολευόμουν πάντα να πιστέψω αυτό που τον τελευταίο καιρό με έμφαση υποστηρίζουν οι Ιστορικοί: ότι το «Κρυφό σχολειό» είναι καθαρός μύθος, με τη σημερινή έννοια της λέξης. Προτιμούσα να το θεωρώ θρύλο, πιστεύοντας ότι πρέπει να κρύβεται κάποια αλήθεια πίσω από τις λαϊκές διηγήσεις που ακούει κανείς συχνά από τους Καλογέρους ή την Εκκλησάρισσα, όταν επισκεφτεί, παράδειγμα, τη Μονή των Φιλανθρωπινών στο Νησί της λίμνης των Ιωαννίνων κι άλλους πολλούς παρόμοιους τόπους, μια αλήθεια που βέβαια δεν τη φανταζόμουν να ταυτίζεται με το Φεγγαράκι μου λαμπρό, ούτε με Το κρυφό σχολειό του Ν. Γύζη (1886) και το ομώνυμο ποίημα του Ι. Πολέμη (1900). Ότι δεν υπάρχουν ρητές μαρτυρίες, σύγχρονες με τη λειτουργία του Κρυφού σχολειού, το θεωρούσα πολύ φυσικό: ποιος και γιατί θα κατάγραφε στα χρόνια της δουλείας μια πατριωτική πράξη, που γινόταν άτυπα κι εθελοντικά πίσω από την πλάτη της τουρκικής εξουσίας;

Τελευταία, η αντίθετη άποψη υποστηρίχτηκε με πολλή γνώση και πειστικότητα από τον Άλκη Αγγέλου, στο βιβλίο του Το κρυφό σχολειό: Χρονικό ενός μύθου, Αθήνα (Εστία) 1997· τα επιχειρήματά του με είχαν σχεδόν πείσει, και ήμουν έτοιμος να δεχτώ ότι ο «μύθος» δημιουργήθηκε και διαδόθηκε ακριβώς όπως το περιγράφει, όταν η τύχη το 'φερε να διαβάσω ένα παλιό γαλλικό βιβλίο του R. Puaux, με τον τίτλο «Δυστυχισμένη Ήπειρος».

Ο συγγραφέας του βιβλίου ήταν το 1913 ανταποκριτής της παρισινής εφημερίδας Καιροί, και το 1914 δημοσίευσε τις ανταποκρίσεις του από την απελευθερωμένη Ήπειρο. Στις 11 του Μάη επισκέφθηκε το Αργυρόκαστρο και στις 13 κατέγραε τα βιώματα και τις εντυπώσεις του. Μεταφράζουμε:

... Λίγο αργότερα, την ώρα που έγραφα, ο Μ. Ζωτίδης, που με φιλοξενούσε ένα αξιαγάπητο ηλικιωμένο γεροντοπαλίκαρο, που είχε κληροδοτήσει, όπως μου διηγήθηκαν, με τη διαθήκη του ολόκληρη την περιουσία του στα ελληνικά σχολεία του Αργυροκάστρου, και που είχε ακόμα φροντίσει το σπίτι του να χτιστεί έτσι, ώστε να μπορεί, αμέσως μετά το θάνατό του, να μετασχηματιστεί σε διδακτήριο ­ μού ανάγγειλε την επίσκεψη μιας αντιπροσωπείας.

Φόρεσα γρήγορα το φοκόλ μου, γραβάτα και σακάκι, και συνάντησα τους επισκέπτες στο σαλόνι. Ήταν ο δάσκαλος, η δασκάλα, και μερικοί μαθητές. Πρέπει να είχαν διαλέξει τα αγοράκια και τα κοριτσάκια που είχαν τα πιο καινούρια ρούχα. Όταν ρώτησα να μου πουν το επάγγελμα των γονιών τους, πληροφορήθηκα ότι δύο από τα τέσσερα αγόρια είχαν πατέρα ράφτη! Την ώρα που γυρόφερνε, σύμφωνα με το έθιμο, ο δίσκος με τα γλυκά, κουβεντιάζω με τους εκπαιδευτικούς. Η περιγραφή των προσπαθειών τους να συντηρήσουν την ελληνική ιδέα κάτω από τουρκική εξουσία ­ προσπάθειες που τις περιέγραφαν απλά, σαν να ήταν για κάτι τελείως φυσικό ­ αποκάλυπταν χαρακτηριστικά αξιοθαύμαστα. Θα μπορούσε κανείς να αφιερώσει ένα ωραίο κεφάλαιο στο σώμα των Ελλήνων δασκάλων της Ηπείρου που, αντιμετωπίζοντας τόσες αντιξοότητες και ταπεινώσεις, δεν έπαυαν γι' αυτό να προχωρούν το πατριωτικό τους έργο. Κανένα ελληνικό βιβλίο δε γινόταν δεκτό, αν είχε τυπωθεί στην Αθήνα. Έπρεπε όλα να έρθουν από την Κωνσταντινούπολη. Η ελληνική ιστορία ήταν απαγορευμένη. Έτσι έκαναν συμπληρωματικές μυστικές παραδόσεις, όπου χωρίς βιβλίο, χωρίς τετράδιο, ο μικρός Ηπειρώτης μάθαινε να γνωρίζει την πατρίδα μητέρα του, τον εθνικό του ύμνο, τα ποιήματα και τους ήρωές του. Οι μαθητές κρατούσαν στα χέρια τους τη ζωή των δασκάλων τους. Ένας λόγος αστόχαστος ή μια καταγγελία θα ήταν μοιραία. Δε μας συγκινούν αυτά τα διακόσια αγοράκια και τα διακόσια πενήντα κοριτσάκια, που αποδέχονταν τη συμπληρωματική  διδασκαλία ­σε ηλικία, όπου τα παιδιά τόσο αγαπούν τα διαλείμματα­, για να μιλήσουν για την Ελλάδα, κι ύστερα γύριζαν σπίτι τους με σφραγισμένα χείλη και με το μυστικό ενθουσιασμό στην καρδιά τους;

Δεν είμαι ειδικός· δεν ξέρω καν αν οι Ιστορικοί μας τις έχουν ήδη εκμεταλλευτεί τις άμεσες και σημαντικές πληροφορίες που δίνουν οι ανταποκρίσεις του Puaux και οι πολύτιμες φωτογραφίες που ο ίδιος τράβηξε και αναδημοσίεψε στα βιβλία του· ­υποθέτω ναι. Όμως η συγκεκριμένη μαρτυρία βλέπω να αντιστοιχεί απόλυτα στην ιστορική αλήθεια για το Κρυφό σχολειό, όπως την φανταζόμουν.

Σίγουρα, οι τουρκικές αρχές επέτρεπαν τη λειτουργία ελληνικών σχολείων στην επικράτεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ναι, και μόνο στα Γιάννινα, από το 1647 ως το 1805 ιδρύθηκαν και λειτούργησαν πέντε τουλάχιστον ονομαστές σχολές! Σημαίνει αυτό ότι οι δάσκαλοί τους είχαν την ελευθερία να διδάξουν ελληνικό πατριωτισμό και μαχόμενη Ορθοδοξία από την έδρα; ­ ή μήπως θα το θεωρούσαν περιττό; Δεν είναι φυσικό πέρα από τα επίσημα μαθήματα να γίνονταν και κάποιες περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένες, άτυπες και κρυφές, «συμπληρωματικές παραδόσεις», σαν αυτές που ο Puaux διαπίστωσε ότι γίνονταν στο Αργυρόκαστρο στις αρχές του αιώνα; ­ή μήπως ο δάσκαλος κι η δασκάλα του Αργυροκάστρου βρήκαν, με την προσωρινή απελευθέρωση του τόπου τους, την ευκαιρία να πουν ψέματα στον ξένο δημοσιογράφο, διεκδικώντας για τον εαυτό τους τις τιμές που ο σχηματισμένος ήδη «μύθος» του Κρυφού σχολειού είχε αποδώσει στους πατριώτες δασκάλους και ιερωμένους της Τουρκοκρατίας; Δεν είναι πιο λογικό να πιστέψουμε ότι οι εκπαιδευτικοί του Αργυροκάστρου θέλησαν τότε, πιστεύοντας πως ο τόπος τους είχε οριστικά απελευθερωθεί, να αποκαλύψουν στο Γάλλο ανταποκριτή τα βάσανα και τους κινδύνους που είχαν περάσει, όσο με τη σειρά τους συνέχιζαν την πατριωτική παράδοση των προκατόχων τους; Δεν ήταν άλλωστε αυτή ακριβώς η «άγραφη» διδακτική παράδοση που κράτησε στους σκοτεινούς αιώνες αναμμένη, απ' άκρη σ' άκρη της υπόδουλης Ελλάδας, τη σπίθα του Ελληνισμού και το κεράκι της Ορθοδοξίας; Πολύ θα θέλαμε να ακούσουμε τη γνώμη των Ιστορικών.» (Για την αντιγραφή Δημήτρης Ζιακόπουλος).