Όταν ο Θεός βοήθησε τους Προτεστάντες!

Πριν από λίγες μέρες είδα στην τηλεόραση, για ακόμα μια φορά, την ταινία Elizabeth:The Golden Age με την Cate Blanchett στο ρόλο της Ελισάβετ A', της βασίλισσας της Αγγλίας από το 1558 ως το 1603. Η Ελισάβετ A' έμεινε γνωστή ως η «Παρθένα Βασίλισσα» που απαρνήθηκε το γάμο για να αφοσιωθεί εξ’ ολοκλήρου στη διακυβέρνηση της χώρας. Οι ιστορικοί αναφέρουν ακόμα ότι ήταν δίκαιη με τους υπηκόους της και αδίστακτη με τους εχθρούς της. Ένας από τους ισχυρότερους εχθρούς της ήταν ο βασιλιάς Φίλιππος Β΄ της Καθολικής Ισπανίας, ο οποίος το 1588 με την «ανίκητη» αρμάδα του αποπειράθηκε να κατακτήσει την Προτεσταντική Αγγλία. Το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο στο σημαντικότατο ρόλο που έπαιξε ο καιρός σε αυτή τη μεγάλη πολεμική αναμέτρηση της ιστορίας.

Τα αίτια της μεγάλης σύγκρουσης δεν ήταν μόνο θρησκευτικά. Για τους Ισπανούς ο διάπλους του Ατλαντικού από και προς το Νέο Κόσμο είχε γίνει πολύ επικίνδυνος. Η πειρατεία οργίαζε με πρωταγωνιστές τους Άγγλους, οι οποίοι με τις ανεπίσημες ευλογίες της Ελισάβετ A' κούρσευαν τα καράβια τους και μοιράζονταν με την βασίλισσα των Άγγλων τα λάφυρα. Η επιχείρηση κατάκτησης της Αγγλίας δεν ήταν εξαρχής εύκολη υπόθεση για τους Ισπανούς, αλλά ο Φίλιππος Β΄ ήταν στο απόγειο της δύναμής του και ένοιωθε παντοδύναμος. Είχε κατακτήσει τις Κάτω Χώρες και μπορούσε να ξοδέψει τα χρήματα που χρειάζονταν για να φτιάξει μια τεράστια αρμάδα, μια αρμάδα ανίκητη από οποιαδήποτε άλλη ναυτική δύναμη της εποχής. 

Περισσότερα από 130 πλοία με 2.431 πυροβόλα, 8.000 ναύτες και 18.000 στρατιώτες στα καταστρώματά τους έλαβαν μέρος στην εκστρατεία. Το σχέδιο προέβλεπε να μπει ο στόλος δυναμικά στη Μάγχη, να ενωθεί με τη χερσαία δύναμη 30.000 εμπειροπόλεμων στρατιωτών που υπό τις διαταγές του δούκα της Πάρμα τον περίμεναν στη Φλάνδρα και στη συνέχεια να γίνει απόβαση στην Αγγλία, στις εκβολές του ποταμού Τάμεση. Για τη μεταφορά των δυνάμεων του  ικανότατου δούκα της Πάρμα στην Αγγλία, είχαν κατασκευασθεί μεγάλες σχεδίες που θα διέσχιζαν το κανάλι, προστατευόμενες από το στόλο. 

Σε ότι αφορά τους ανθρώπους που ηγήθηκαν των δύο αντίπαλων στρατοπέδων, οι Ισπανοί ήταν άτυχοι. Ο μαρκήσιος Σάντα Κρούθ, ο πιο ικανός ναύαρχος της Ισπανίας, που είχε δοξαστεί στη ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571) και είχε αναλωθεί στην προετοιμασία του εγχειρήματος, δεν πρόλαβε να δει την πραγματοποίησή του. Πέθανε από τύφο στα 62 του χρόνια. Στη θέση του ο Φίλιππος εμπιστεύθηκε τον 37χρονο δούκα της Μεντίνα Σιντόνια, που είχε την φήμη ενός γενναίου, απόλυτου και επίμονου ανθρώπου, ο οποίος όμως στερείτο οποιασδήποτε ναυτικής κατάρτισης. 

Από την πλευρά τους οι Άγγλοι είχαν την τύχη να έχουν ως υπαρχηγό του στόλου τους έναν από τους μεγαλύτερους πειρατές και θαλασσοπόρους της ιστορίας, τον Φράνσις Nτρέικ (1540-1596), επονομαζόμενο και Δράκο, στον οποίο ο αρχιναύαρχος του αγγλικού στόλου είχε εκχωρήσει σοβαρές αρμοδιότητες. Σημειώνεται ότι ο Φράνσις Nτρέικ, στον οποίο η Ελισάβετ A' είχε απονείμει τον τίτλο του Σερ, είχε να επιδείξει μεγάλη δράση εναντίον των Ισπανών. Περίπου ένα χρόνο πριν από τη μεγάλη αναμέτρηση του 1588, στις 19 Απριλίου 1587, με μια παράτολμη ενέργεια βύθισε τουλάχιστον 23 πλοία της αρμάδας στο λιμάνι του Κάντιθ, καθυστερώντας την εκστρατεία των Ισπανών κατά ένα χρόνο.

Από πλευράς τακτικής, οι Ισπανοί ανακάλυψαν γρήγορα πως οι Άγγλοι είχαν αλλάξει δραματικά τους κανόνες του ναυτικού πολέμου. Η μαζική επίθεση που περίμεναν δεν θα γινόταν ποτέ και οι δύο δυνάμεις δεν θα συγκρούονταν τελικά κατά μέτωπο. Οι Άγγλοι είχαν κατασκευάσει νέου τύπου πλοία που ήταν πολύ πιο ευκίνητα από τα ογκώδη ισπανικά και ήταν εξοπλισμένα με πυροβόλα μεγαλύτερου βεληνεκούς. Τα πλοία τους απλώς κτυπούσαν και έφευγαν. Οι Άγγλοι σε καμιά από τις εννιά μέρες που διήρκεσε η ναυμαχία δεν επέτρεψαν στους Ισπανούς να πλησιάσουν τόσο ώστε να εξαπολύσουν τους γάντζους τους. Έτσι, τα βαριά ισπανικά γαλεόνια δεν μπορούσαν πια να θριαμβεύσουν όπως στην Ναύπακτο, δένοντας με τις άρπαγες τους τα εχθρικά πλοία και ξεχύνοντας πεζικάριους πάνω στα καταστρώματά τους. Σε ότι αφορά τις καιρικές συνθήκες, οι θύελλες και οι τρικυμίες ήταν αυτές που τελικά προκάλεσαν τις μεγαλύτερες καταστροφές. Όπως θα δούμε στην εξιστόρηση των γεγονότων που ακολουθεί, περισσότερα πλοία και ναύτες χάθηκαν λόγω της κακοκαιρίας παρά λόγω των εχθρικών δυνάμεων.  

Τα πλοία της αρμάδας εγκατέλειψαν τον Τάγο ποταμό (Λισαβόνα) στα τέλη Μαΐου του 1588. Η κακοτυχία όμως κτύπησε τους Ισπανούς πριν ακόμα εγκαταλείψουν τις θάλασσες τους. Τρομερή θύελλα χτύπησε και σκόρπισε τα πλοία της αρμάδας μόλις αυτά πέρασαν το ακρωτήριο Φινιστέρ της Γαλικίας (ΒΔ Ισπανία). Κοντά στα 40 πλοία του Σιντόνια με 6.000 άνδρες δεν μπόρεσαν να φθάσουν στο λιμάνι της Κορούνια, όπου βρήκε καταφύγιο το μεγαλύτερο μέρος της αρμάδας. Ο Σιντόνια, έχοντας να αντιμετωπίσει πολλά προβλήματα, έστειλε επιστολή στο Φίλιππο με την κρυφή ελπίδα πως ίσως την ύστατη στιγμή ακυρωνόταν η επιχείρηση. Ο Φίλιππος αρνήθηκε και έδωσε εντολή να συνεχιστεί η επιχείρηση που είχε ήδη καθυστερήσει αρκετές εβδομάδες. 

Από την άλλη πλευρά, αρκετοί σύμβουλοι της Ελισάβετ, με πρώτο και καλύτερο τον Φράνσις Ντρέικ, εισηγήθηκαν να κινηθεί νότια ο αγγλικός στόλος με σκοπό την καταστροφή της αρμάδας πριν αυτή αποπλεύσει. Η πρόταση ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή, αλλά στις 7 Ιουλίου άρχισε να πνέει βόρειος άνεμος που ευνοούσε τον πλου του στόλου προς τις ισπανικές ακτές. Οι Άγγλοι άρπαξαν την ευκαιρία και σε διάστημα μιάμισης μέρας έφθασαν σε απόσταση 150 χιλιομέτρων από το λιμάνι της Κορούνια. Ατυχώς, όμως, ο ούριος βόρειος άνεμος εξασθένησε και προοδευτικά σταμάτησε, ακολουθούμενος από έναν ισχυρό νοτιοδυτικό άνεμο. Απέναντι σε ένα τέτοιο καιρικό φαινόμενο οι Άγγλοι ναυτικοί δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα περισσότερο από το να μαζέψουν τα περισσότερα από τα πανιά τους και να επιστρέψουν στο Πλίμουθ.

Ο νοτιοδυτικός άνεμος, που χάλασε τα σχέδια των Άγγλων, ήταν θεόσταλτος για το ταξίδι των Ισπανών προς την Αγγλία. Χωρίς χρονοτριβή ο Σιντόνια έδωσε το σύνθημα της αναχώρησης. Ο ισπανικός στόλος είχε πλησιάσει αρκετά τις αγγλικές ακτές όταν ο καιρός άλλαξε και πάλι. Στις 16 Ιουλίου οι επιφανειακοί άνεμοι στράφηκαν σε Δ-ΒΔ και ενισχύθηκαν σημαντικά, με συνέπεια μεγάλη τρικυμία που σκόρπισε δεκάδες πλοία και κατέστρεψε τη συνοχή του τεράστιου ισπανικού στόλου. Πολλά από τα διασκορπισμένα σκάφη βρέθηκαν συγκεντρωμένα στην περιοχή του Λίζαρντ (Πλίμουθ) υπό τον έλεγχο του ναυάρχου δον Πέδρο ντε Βαλντές. Η συγκέντρωση των αποκομμένων ισπανικών πλοίων δεν ξέφυγε από την προσοχή του Σκωτσέζου πλοιάρχου Τόμας Φλέμινγκ, ο οποίος, πιστεύοντας ότι είχε αντικρίσει τον κύριο όγκο της αρμάδας, έσπευσε πίσω στο Πλίμουθ για να δώσει το σήμα του συναγερμού. Ο ταραγμένος Φλέμινγκ βρήκε τους κορυφαίους Άγγλους ναυάρχους να παίζουν γκολφ στο Μπόουλιν Γκριν του Πλίμουθ και τους περιέγραψε αυτά που είχε δει, παροτρύνοντάς τους να αντιδράσουν άμεσα. Στο άκουσμα της αναφοράς οι Άγγλοι πλοίαρχοι αναστατώθηκαν και ετοιμάστηκαν να σπεύσουν προς το λιμάνι για να αναλάβουν την διοίκηση των πολεμικών τους, αλλά τους σταμάτησε η ψύχραιμη φωνή του Ντρέικ που επέμενε ότι «υπήρχε αρκετός χρόνος να τελειώσουν την παρτίδα γκολφ και να νικήσουν έπειτα και τους Ισπανούς».

Από τις 20 ως τις 26 Ιουλίου οι δύο στόλοι καταναλώθηκαν σε αψιμαχίες κοντά στις νότιες ακτές της Αγγλίας με τους Ισπανούς να επιζητούν μια κλασική ναυμαχία από μικρές αποστάσεις και τους Άγγλους να χτυπούν με τα μεγάλου βεληνεκούς πυροβόλα τους από μακρινές αποστάσεις τα πλοία της αρμάδας. Η πρωτοεμφανιζόμενη τακτική των Άγγλων προκαλούσε αρκετά προβλήματα στους Ισπανούς που προσπαθούσαν απεγνωσμένα, χωρίς να το καταφέρνουν, να έλθουν σε επαφή με τις δυνάμεις του δούκα της Πάρμα που βρίσκονταν απέναντι στη Φλάνδρα. Αναποφάσιστος, χωρίς ασφαλές λιμάνι, με πολλές ατυχίες στο στόλο του και κάτω από τη συνεχή πίεση των Άγγλων ο Σιντόνια είδε ως καλύτερη λύση τη μεταφορά του στόλου σε ένα καταφύγιο στη γαλλική ακτή. Εκεί, θα περίμενε να πάρει την απάντηση του Πάρμα προς τον οποίο είχε στείλει τους αγγελιαφόρους του.

Στις 27 Ιουλίου κατευθύνθηκε και τελικά αγκυροβόλησε στο Καλέ προς μεγάλη χαρά του συνόλου των Ισπανών που θα αναπαύονταν μετά από εβδομάδες άβολου ταξιδιού πάνω στα πλοία. Την ασέληνη νύχτα της 28ης Ιουλίου οι Άγγλοι έστειλαν εναντίον των Ισπανών οκτώ πυρπολικά που τελικά δεν μπόρεσαν να κάψουν κάποιο πλοίο της ακινητοποιημένης αρμάδας, αλλά κατάφεραν να σπείρουν τον πανικό  στα ισπανικά πλοία που διέφυγαν στα ανοιχτά, άλλα με κομμένες και άλλα με τραβηγμένες τις άγκυρές τους. Οι Άγγλοι είχαν εξαναγκάσει την αρμάδα να εγκαταλείψει το λιμάνι της και αυτό ήταν σπουδαία επιτυχία. Το πρωί της 29ης  Ιουλίου  (8ης Αυγούστου με το Γρηγοριανό ημερολόγιο)  του 1588 στα ανοιχτά της Γκραβελίν, που βρίσκεται μεταξύ Καλέ και Δουνκέρκης, έλαβε χώρα η σπουδαιότερη αναμέτρηση του αγγλικού στόλου με την αρμάδα που έμεινε στην ιστορία ως η ναυμαχία της Γκραβελίν. Η υπεροχή των Άγγλων στο πυροβολικό και η άρνηση του Σιντόνια να αντεπιτεθεί στον Αγγλικό στόλο, προτιμώντας να δώσει αλλού υπό καλύτερες γι αυτόν συνθήκες την τελική μάχη, έκριναν εν πολλοίς την αναμέτρηση. 

Αργά το απόγευμα οι Άγγλοι βρίσκονταν πολύ κοντά σε μια θεαματική νίκη, καθώς η αρμάδα έδειχνε σημεία κόπωσης και χαλάρωσης. Όμως, μια αναπάντεχη καταιγίδα ανέστειλε τις εχθροπραξίες, δίνοντας την ευκαιρία στους Ισπανούς να αναδιαταχθούν. Η συγκεκριμένη καταιγίδα οφείλονταν στη διέλευση ενός ψυχρού μετώπου που σε πρώτη φάση βοήθησε τους Ισπανούς, αλλά στη συνέχεια τους δημιούργησε σοβαρό πρόβλημα. Συγκεκριμένα, τη νύχτα της 29ης προς την 30ή  Ιουλίου, με το πέρασμα του ψυχρού μετώπου, επικράτησαν ισχυροί Δ-ΒΔ άνεμοι που ωθούσαν τα πληγωμένα ισπανικά πλοία προς τις ύπουλες νοτιοδυτικές ακτές της Ολλανδίας, όπου υπήρχε άμεσος κίνδυνος να προσαράξουν. Οι Ισπανοί φαίνονταν πια καταδικασμένοι, αλλά στάθηκαν τυχεροί γιατί σχετικά γρήγορα οι άνεμοι στράφηκαν σε Ν-ΝΔ με αποτέλεσμα τα πλοία να απομακρυνθούν από τις επικίνδυνες ανατολικές ακτές και να κατευθυνθούν βόρεια.

Τις μέρες που ακολούθησαν οι νότιοι άνεμοι έφεραν την αρμάδα στη θαλάσσια έκταση νότια των νησιών Σέτλαντ, χωρίς να την κυνηγά ο Αγγλικός στόλος που προτίμησε να την αφήσει στην (κακή) τύχη της. Με πολλούς ασθενείς και με τρομερές στερήσεις πόσιμου νερού και τροφής, οι Ισπανοί πήραν το μόνο δρόμο που τους είχε απομείνει για το γυρισμό στην πατρίδα τους: τον περίπλου της Σκωτίας και της Ιρλανδίας και στη συνέχεια την κάθοδό τους προς την Ισπανία από τα δυτικά των Βρετανικών Νήσων. Σε αυτή την τελευταία φάση της εκστρατείας η άλλοτε περήφανη αρμάδα αποδεκατίστηκε από τις τρομερές θύελλες που σαρώνουν τις περιοχές δυτικά και βόρεια των Βρετανικών Νήσων τον Σεπτέμβριο. Οι θυελλώδεις δυτικοί άνεμοι έριχναν στα βράχια της Ιρλανδίας και της ΒΑ Σκωτίας τα ισπανικά πλοία και όσοι Ισπανοί γλύτωναν από την προσάραξη των πλοίων έχαναν τη ζωή τους από τους ντόπιους και το κρύο. Σημειώνεταο ότι σύμφωνα με τους ιστορικούς του κλίματος, στα τέλη του 16ου αιώνα στο ΒΑ Ατλαντικό παρατηρήθηκαν ασυνήθιστα ισχυρές θύελλες που ορισμένοι τις συσχετίζουν με την επέκταση της παγοκάλυψης της Γροιλανδίας, χαρακτηριστικό φαινόμενο της Μικρής Παγετώδους Εποχής.

Ακόμα όμως και τα πλοία που κατάφεραν να αποφύγουν την προσάραξη στην Ιρλανδία συνέχισαν το ταξίδι τους προς τα νότια μέσα σε ασταμάτητες καταιγίδες και έναν ωκεανό που έμοιαζε πάντα φουρτουνιασμένος. Το «San Martin», η ναυαρχίδα της αρμάδας, έφτασε στο λιμάνι του Σανταντέρ στις 11 Σεπτεμβρίου με το πλήρωμά της μειωμένο κατά 220 άνδρες. Ακόμα και αυτοί που είχαν επιβιώσει πάνω στο άλλοτε περήφανο πλοίο ήταν τόσο εξαντλημένοι ώστε δεν μπορούσαν να εκτελέσουν τους απαραίτητους ελιγμούς για να το φέρουν στο λιμάνι και έτσι η γαλέρα χρειάστηκε να ρυμουλκηθεί. Τα 24 πλοία που ακολούθησαν τη ναυαρχίδα στο Σανταντέρ και τα άλλα 28 που έφθασαν αργότερα σε άλλα ισπανικά λιμάνια παρουσίαζαν το ίδιο απογοητευτικό θέαμα. Μαζί με τα μισά πλοία της αήττητης αρμάδας είχαν χαθεί και 20.000 άνδρες.

Οι Ισπανοί υπέστησαν δεινή ήττα στα στενά της Μάγχης λόγω της αναποφασιστικότητας και της ανεπάρκειας της ηγεσίας τους, της έλλειψης συντονισμού μεταξύ του Σιντόνια και του δούκα της Πάρμα, της έξυπνης τακτικής των Άγγλων και των αντίξοων καιρικών συνθηκών. Λέγεται ότι όταν ο Φίλιππος Β' έμαθε το αποτέλεσμα της αποστολής, φανερά απογοητευμένος, είπε: "Έστειλα την αρμάδα να πολεμήσει εναντίον ανδρών, όχι εναντίον των ανέμων και των κυμάτων του Θεού". Τους ισχυρούς ανέμους επικαλέστηκαν οι Ισπανοί για να δικαιολογήσουν την ανικανότητά τους και οι Άγγλοι για να αποδείξουν ότι ο Θεός ήθελε να βοηθήσει τους Προτεστάντες. Όπως και να είχαν εξελιχθεί τα πράγματα, η καταστροφή της ισπανικής αρμάδας το 1588 ήταν αναμφίβολα ο μεγαλύτερος στρατιωτικός θρίαμβος των αγγλικών όπλων από την εποχή της μάχης του Αζινκούρ, 173 χρόνια νωρίτερα. Από την άλλη πλευρά, το τίμημα για τους Ισπανούς ήταν μεγάλο, καθώς μετά από εκείνη την ήττα έπαψαν πλέον να θαλασσοκρατούν.