Ψύχος ή καύσωνας;

Σχήμα 1: Μεταβολές της ηλιακής ακτινοβολίας, της θερμοκρασίας και της
συγκέντρωσης του διοξειδίου στην ατμόσφαιρα τα τελευταία 350.000 χρόνια.

Πηγή: http://www.ncdc.noaa.gov/paleo/abrupt/data2.html

Πριν από μερικές ημέρες φίλος που ζει στο Λονδίνο έγραψε στο snow report forum: «Θα ήθελα κάποτε να μας πει ο Ζιακό τι απάντηση δίνει στο ερώτημα: ψύχος ή καύσωνας; Ποιο απ τα δύο στην πορεία της ανθρωπότητας ήταν πιο φιλικό με τους ανθρώπους;». Όπως ίσως έχετε καταλάβει, αυτές οι ερωτήσεις αποτελούν για μένα πρόκληση και με μεγάλη χαρά σπεύδω να καταθέσω την άποψή μου, αρχίζοντας από την ιστορία του κλίματος της Γης από τότε που εμφανίστηκε το ανθρώπινο είδος πάνω σε αυτήν.

Α. Η εμφάνιση και η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους στη Γη

Ο άνθρωπος είναι πάνω στη γη περίπου 500.000 χρόνια. Σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους, λίκνο της ανθρωπότητας θεωρείται η περιοχή των μεγάλων λιμνών της ανατολικής Αφρικής (βόρεια Κένυα-Αιθιοπία). Στην περιοχή αυτή και μέσα σε ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες που παρείχαν τις προϋποθέσεις για άφθονη και εύκολη τροφή άρχισε πριν από περίπου 200.000 χρόνια να διαμορφώνεται ο άνθρωπος ο σοφός, ο homo sapiens. Ο σύγχρονος άνθρωπος, που ονομάστηκε homo sapiens sapiens για να ξεχωρίζει από το εξαφανισμένο είδος του ανθρώπου του Νεάντερταλ που είναι και αυτός homo sapiens, άρχισε να μεταναστεύει προς τη βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή πριν από 100.000 με 50.000 χρόνια. Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, ο σύγχρονος άνθρωπος έφθασε στη δυτική Ευρώπη πριν από περίπου 37.000 χρόνια και στην Αμερική μέσω του Βερίγγειου Πορθμού πριν από 12.000 χρόνια. Κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών του ο σύγχρονος άνθρωπος αντιμετώπισε τεράστιες δυσκολίες που κατά βάση οφείλονταν στις δυσμενείς κλιματολογικές συνθήκες που δημιουργούσαν οι παγετωνικές εποχές (σχήμα 1). Οι παγετωνικές περίοδοι που διαρκούσαν 100.000 χρόνια εναλλάσσονταν με εύκρατες περιόδους που λίγο ή πολύ έμοιαζαν με τη σημερινή και διαρκούσαν 10.000 με 20.000 χρόνια (οι κίτρινες στήλες του σχήματος 1).

Η επιβίωση του ανθρώπου οφείλεται βασικά στη χρήση της φωτιάς και στις ικανότητες του ως κυνηγού,  καθώς εκ των πραγμάτων για την εξασφάλιση της τροφής του έπρεπε να στηριχθεί περισσότερο στα ζώα και λιγότερο στα φυτά. Η εποχή που πρώτη παρουσιάζει στοιχεία του σημερινού πολιτισμού τοποθετείται πριν από περίπου 10.000 χρόνια. Το λαμπρό ξεκίνημα για τον ανθρώπινο γένος συμπίπτει με το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων και την έναρξη της εποχής του Ολόκαινου (ΚΑΙΡΟΣ, Ο ΓΙΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ, Τόμος ΙΙ «η πρόγνωση»). Όταν οι πάγοι υποχώρησαν, ο άνθρωπος έπειτα από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια περιπλάνησης πήρε τη μεγάλη απόφαση να σταματήσει τη ζωή του νομάδα. Κατά τη διάρκεια αυτής της σταθερής με όρους παλαιοκλιματολογίας περιόδου, ο άνθρωπος εξελίχθηκε σε αυτό που είναι σήμερα.

Σχήμα 2

Πολλοί θεωρούν ότι στο πλανητικό μας θερμόμετρο (σχήμα 2) το πράσινο χρώμα, το οποίο αντιπροσωπεύει συνθήκες εξαιρετικά ευνοϊκές για το ανθρώπινο είδος, δεν είναι δεδομένο. Τα τρόφιμα, το νερό, το ξύλο και τα καύσιμα, που είναι απαραίτητα στοιχεία του πολιτισμού μας, είναι ολοκληρωτικά εξαρτημένα από τη σωστή λειτουργία των οικοσυστημάτων του φυσικού κόσμου, τα οποία φαίνεται να απειλούνται σοβαρά. Το κόκκινο χρώμα στη στήλη του θερμομέτρου που προαναφέρθηκε δεν αναμένεται να προκύψει από μεταβολές στα λεγόμενα «τροχιακά» της Γης (Κύκλοι Μιλάνκοβιτς). Αντίθετα, σε βάθος χρόνου κάποιων χιλιετιών το χρώμα θα ξαναγίνει μπλε με την εμφάνιση της επόμενης παγετωνικής περιόδου. Το κόκκινο χρώμα του θερμομέτρου, το οποίο στη διάρκεια του τρέχοντος αιώνα θα διαδεχθεί το πράσινο χρώμα, αντιπροσωπεύει μια νέα κλιματική περίοδο, το ανθρωπόκαινο. Ο όρος αυτός στις μέρες μας αμφισβητείται από κάποιους γεωλόγους, αλλά είναι μάλλον βέβαιο ότι το ανθρώπινο αποτύπωμα πάνω στη Γη θα είναι ανιχνεύσιμο από τους μελλοντικούς συναδέλφους τους.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τις επόμενες δεκαετίες ή εκατονταετίες για τους υπέρμαχους της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής και τις επόμενες χιλιετίες για τους αρνητές της το κλίμα θα αλλάξει προς το θερμότερο ή το ψυχρότερο αντίστοιχα. Αν για την ανάπτυξη του πολιτισμού μας η άνοδος της θερμοκρασίας στη διάρκεια του Ολόκαινου ήταν καθοριστική, τι συνεπάγεται για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους η περαιτέρω άνοδος της θερμοκρασίας; Στις επακόλουθες μεταβολές ο ρυθμός ανόδου της θερμοκρασίας και το εύρος αυτής της ανόδου θα παίξουν σημαντικό ρόλο, αλλά, όπως και να έχουν τα πράγματα, οι αλλαγές στην κρυόσφαιρα, τη βιόσφαιρα, την ατμόσφαιρα και τη γεώσφαιρα θα είναι μεγάλες και είναι πολύ πιθανό να απειλήσουν την ύπαρξή μας στον πλανήτη.

Τον Ιούλιο του 1987 από παρατεταμένο καύσωνα έχασαν τη ζωή τους περίπου 4.000 κάτοικοι της Αθήνας. Στους καύσωνες που σημειώθηκαν μετά το 1987 τα θύματα από θερμοπληξία ήταν πολύ λιγότερα, γιατί σχεδόν όλα τα διαμερίσματα διαθέτουν τουλάχιστον ένα κλιματιστικό. Αν σε ένα μελλοντικό επεισόδιο ισχυρότερου καύσωνα δεν αντέξει το δίκτυο μεταφοράς της ηλεκτρικής ενέργειας στην Αθήνα, πόσοι άνθρωποι θα κινδυνεύσουν; Νομίζουμε ότι η ηλεκτρική ενέργεια, το νευρικό σύστημα του πολιτισμού μας κατά τον Τζέιμς Λόβλοκ, θα είναι πάντα διαθέσιμη, αλλά αυτό κάποια στιγμή μπορεί να μην ισχύσει. Σοβαρά προβλήματα θα προκαλέσει και ένα κύμα μεγάλου ψύχους, αν και σε κάποια θέματα η κατάσταση ενδεχομένως να είναι περισσότερο αντιμετωπίσιμη. Σε μεγαλύτερη κλίμακα, μια νέα εποχή παγετώνων θα προκαλέσει μεγάλες αλλαγές στον πλανήτη που θα απειλήσουν την ανθρωπότητα. Στην περίπτωση αυτή οι επιπτώσεις θα διαφέρουν από τις επιπτώσεις που θα προκαλέσει η άνοδος της θερμοκρασίας, αλλά θα είναι εξίσου σημαντικές. Στο συμπέρασμα αυτό είχε καταλήξει πριν από πάρα πολλούς αιώνες ο μεγάλος Πλάτωνας: «Η αλήθεια είναι ότι σε κάθε τόπο που η ζέστη ή το κρύο δεν είναι υπερβολικά, υπάρχει πάντα το ανθρώπινο γένος, άλλοτε πιο πολυάριθμο και άλλοτε πιο ολιγάριθμο» (Τίμαιος 23β).

Β. Το ψύχος και ο καύσωνας από βιολογική σκοπιά

Οι τιμές της θερμοκρασίας δεν επαρκούν από μόνες τους για τον καθορισμό των ορίων αντοχής του ανθρώπινου οργανισμού στο εξωτερικό περιβάλλον. Στην περίπτωση των χαμηλών θερμοκρασιών σημαντικός παράγοντας είναι ο άνεμος, ενώ όταν οι θερμοκρασίες είναι υψηλές τον αντίστοιχο ρόλο παίζει η σχετική υγρασία του αέρα. Συγκεκριμένα, άνθρωπος που εκτίθεται σε περιβάλλον με θερμοκρασία μείον 10^οC και ταχύτητα ανέμου 60 χλμ/ώρα είναι πιθανό να πάθει κρυοπαγήματα σε διάστημα μόλις 10 λεπτών της ώρας. Το ίδιο θα συμβεί με θερμοκρασία μείον 28^οC και ταχύτητα ανέμου 10 χλμ/ώρα καθώς και σε όλες τις άλλες ενδιάμεσες συνδυαστικές περιπτώσεις. Από την άλλη πλευρά, η πιθανότητα θερμοπληξίας είναι πολλή μεγάλη με θερμοκρασία 33^οC και σχετική υγρασία 90%. Το ίδιο θα συμβεί με θερμοκρασία 43^οC και σχετική υγρασία 40% καθώς και σε όλες τις άλλες ενδιάμεσες συνδυαστικές περιπτώσεις (Στο βιβλίο ΚΑΙΡΟΣ, Ο ΓΙΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ, Τόμος Ι «η γνώση» υπάρχουν οι αντίστοιχοι πίνακες του δείκτη αίσθησης ψύξης και του θερμικού δείκτη).  

Μου είναι αδιανόητο να λέει κάποιος ότι του αρέσει ο καύσωνας. Το ίδιο  ισχύει και για την περίπτωση του ψύχους. Στην ερώτηση, λοιπόν, ψύχος ή καύσωνας απαντώ κανένα από τα δύο. Αν, κάνοντας τα πλαίσια πιο ανεκτά, με ρωτήσετε κρύο ή ζέστη απαντώ ζέστη.  Μερικές φορές αναρωτιέμαι μήπως στην προηγούμενη ζωή μου ήμουν γάτος, σαν εκείνον των παιδικών μου χρόνων που το χειμώνα δεν ξεκολλούσε από τη σόμπα και την άνοιξη ξάπλωνε στο μωσαϊκό της βεράντας μισός στον ήλιο και μισός στον ίσκιο, αλλάζοντας με τεμπελιά κάθε λίγο και λιγάκι θέση. Βλέποντας τα πράγματα λίγο πιο σοβαρά, σπεύδω να δηλώσω ότι το κρύο ή η ζέστη δεν επαρκεί για τον προσδιορισμό του καιρού που επιθυμούμε να έχουμε. Προσωπικά, δεν θα ήθελα να μένω σε μια χώρα χωρίς διακριτές εποχές ή χωρίς τις καιρικές μεταβολές των μέσων γεωγραφικών πλατών με ότι αυτές συνεπάγονται. Δεν θα επιθυμούσα ακόμα να κατοικώ σε έναν τόπο με μικρό ημερήσιο θερμομετρικό εύρος. Δόξα τω Θεώ, η πατρίδα μας στα παραπάνω θέματα είναι ευλογημένη και κατά κανόνα είναι ανεκτά και τα κρύα του χειμώνα και οι ζέστες του καλοκαιριού της.