Η λαίλαπα της 14ης Οκτωβρίου 1852

Τη νύχτα της 14^ης προς την 15^η Οκτωβρίου 1852 (με το νέο ημερολόγιο τη νύχτα της 26^ης προς την 27^η Οκτωβρίου) τρομερή θύελλα έπληξε την Αττική και πέραν των άλλων ζημιών έριξε έναν στύλο του ναού του Ολυμπίου Διός (Ολυμπιείο) ύψους 17 μέτρων και ηλικίας 22 αιώνων. Από τη θύελλα ξεριζώθηκαν πανύψηλα δέντρα και έπαθαν μεγάλες ζημιές δημόσια κτήρια και σπίτια. Ο μολύβδινος θόλος της ρωσικής εκκλησίας του Αγίου Νικοδήμου στην οδό Φιλελλήνων «διπλώθηκε» σε ορισμένα σημεία του και στη διπλανή εκκλησία των Διαμαρτυρομένων ξηλώθηκαν οι λίθινες πλάκες.

Μεγάλες καταστροφές έγιναν εκείνο το βράδυ και στο λιμάνι του Πειραιά. Τέσσερα μεγάλα πλοία εκτινάχθηκαν στην ξηρά και καταστράφηκαν. Δύο μπρίκια που ήταν αγκυροβολημένα έξω από το λιμάνι ναυάγησαν. Στο ακρωτήριο Κόγχη, που βρίσκεται στο νοτιότερο άκρο της Σαλαμίνας, ναυάγησε η ελληνική κορβέτα Βασίλισσα Αμαλία που είχε ναυπηγηθεί δεκαέξι χρόνια πριν και είχε χαρακτηριστεί ως ένα από τα καλύτερα πλοία της εποχής εκείνης. Τη 14^η /26^η Οκτωβρίου 1852 θύελλα έπληξε και τη Μεσσηνία, όπου καταστράφηκαν 4.000 ελαιόδεντρα και όψιμα γεωργικά προϊόντα.

Ο Γ. Β. Τσοκόπουλος στο βιβλίο του «Παλαιαί Αθήναι, Η Βασίλισσα Αμαλία» αφιερώνει στη συγκεκριμένη θύελλα ιδιαίτερο κεφάλαιο με τον τίτλο «Η λαίλαψ της 14^ης/26^ης Οκτωβρίου». Αναφορικά με τα καιρικά φαινόμενα, λέει ότι η βροχή άρχισε στις 18:00 και ότι οι άνεμοι ενισχύθηκαν σημαντικά γύρω στις 21:30. Η καταιγίδα έπαυσε εντελώς λίγο πριν από την αυγή και η 15^η του μήνα ξημέρωσε «ήρεμος και ηλιόλουστος». Στη συνέχεια περιγράφει τις καταστροφές στην πόλη που ήταν πρωτοφανείς. Έπεσαν σπίτια και από αυτά που έμειναν όρθια πολλά υπέστησαν σημαντικές ζημιές. Ξεριζώθηκαν πολλά από τα αρχαιότερα δένδρα των Αθηνών και ανηρπάγησαν σχεδόν όλοι οι φανοί της πόλης! Ο Βασιλικός Κήπος υπέστη μεγάλες καταστροφές και άνδρες της ανακτορικής φρουράς που στάλθηκαν από την Αμαλία να στερεώσουν με σχοινιά τα δένδρα λίγο έλειψε να σκοτωθούν. Στη συνέχεια ο συγγραφέας αναφέρεται στις ζημιές που υπέστη ο Πειραιάς και τα πλοία που ήταν στο λιμάνι. Αναφορικά με τις καταστροφές των αρχαιοτήτων, πέρα από την πτώση του στύλου του ναού του Ολυμπίου Διός,  ο  Τσοκόπουλος λέει ότι έπεσαν και δύο στύλοι του Ερεχθείου.¹

Ιδιαίτερη αναφορά στη συγκεκριμένη θύελλα έκανε και ο  Φινλανδός ελληνιστής Βίλχελμ Λάγκους (1821 - 1909) που εκείνη την εποχή βρισκόταν στην Αθήνα: «Στις 14/26 Οκτωβρίου είχε όλη μέρα συννεφιά και το απόγευμα άρχισε να φυσάει δυνατά. Το βράδυ η καταιγίδα είχε αγριέψει πολύ (…) Έτριζαν τα πάντα, ακόμα και στο διαμέρισμά μας που ήταν εσωτερικό. Ο αέρας έπαιρνε τις καμινάδες, τα παράθυρα γίνονταν θρύψαλα και η φοβερή καταιγίδα μαινόταν όλη νύχτα με όλη της τη δύναμη».²  

Όπως είναι φυσικό, την επομένη της καταιγίδας, το θέμα της πεσμένης κολώνας κυριάρχησε στις συζητήσεις των Αθηναίων και στον τύπο της εποχής. Πολλοί μιλούσαν για μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές που είχαν δει ποτέ και έκαναν λόγο για «εθνικό δυστύχημα». Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης έγραψε ποίημα με τον τίτλο «Προς την υπό λαίλαπος δεινής κρημνισθείσαν στήλην του Ολυμπίου Διός», από το οποίο είναι οι παρακάτω στίχοι:

Είχε σημάν’ η ώρα σου. Στ’ άγριο πέρασμά του
μια νύχτα σ’ έσπρωξε ο βοριάς με τα πλατιά φτερά του
κι όλη σ’ εσώριασε στη γη...³

Ο Βαλαωρίτης, ποιητική αδεία, αναφέρει ότι ο άνεμος που έριξε την κολώνα ήταν βοριάς, αλλά αυτό δεν είναι σωστό. Ο προσανατολισμός της πεσμένης κολώνας (από τα Ν-ΝΑ προς τα Β-ΒΔ) δείχνει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι ο άνεμος ήταν Ν-ΝΑ.  Επιβεβαιωτική στο θέμα αυτό είναι και η θέση του αείμνηστου Δημήτριου Αιγινήτη, ο οποίος αναφέρει ότι τον στύλο του Ολυμπιείου έριξε νότια λαίλαψ. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με την κλίμακα έντασης του ανέμου που χρησιμοποιούνταν στις αρχές του 20^ού αιώνα, ο άνεμος χαρακτηριζόταν θύελλα αν είχε ταχύτητα 20 με 30 μέτρων το δευτερόλεπτο και λαίλαπα αν η έντασή του ξεπερνούσε τα 30 μέτρα το δευτερόλεπτο.⁴  Με βάση την κλίμακα έντασης του ανέμου που χρησιμοποιούμε σήμερα, ο άνεμος χαρακτηρίζεται ως ισχυρή θύελλα (11 μποφόρ) όταν έχει ένταση από 28,8 ως 32,4 μέτρα το δευτερόλεπτο και ως τυφώνας κατηγορίας 1 για εντάσεις ανέμου από 32,9 ως 42,2 μέτρα το δευτερόλεπτο.

Σύμφωνα με τα αρχεία της ΕΜΥ, στην Αττική τα επίσημα ρεκόρ της έντασης των ανέμων είναι τα 33,4 μέτρα το δευτερόλεπτο της Ελευσίνας στις 6-1-1978 και τα 32,4 μέτρα το δευτερόλεπτο του Ελληνικού στις 25-26/3/1998, με Β-ΒΑ ρεύμα και στις δύο περιπτώσεις. Η θύελλά της 6^ης Ιανουαρίου 1978, αν όχι η καταστροφικότερη, ήταν μια από τις πιο καταστροφικές θύελλες που έπληξαν την Αθήνα τη μεταπολεμική περίοδο. Ξεριζώθηκαν χιλιάδες δένδρα, ανηρπάγησαν στέγες, έπεσαν στύλοι της ΔΕΗ και πολλοί μαντρότοιχοι και έσπασαν πολλές βιτρίνες καταστημάτων. Οι εφημερίδες της εποχής είχαν γράψει ότι οι ριπές του ανέμου είχαν φθάσει τα 145 χλμ/ώρα, δηλαδή ριπές ανέμου τυφώνα κατηγορίας 1. Άλλες πηγές αναφέρουν ότι στην περιοχή του Εθνικού Κήπου η ταχύτητα του ανέμου έφθασε τα 130 χλμ./ ώρα (περίπου 36 μέτρα το δευτερόλεπτο).⁵

Συγκρίνοντας τα μεγέθη των καταστροφών της 14^ης /26^ης Οκτωβρίου 1852 και της 6^ης Ιανουαρίου 1978, μπορούμε να εικάσουμε ότι οι ριπές του ανέμου της πρώτης περίπτωσης είχαν ξεπεράσει τις ριπές του ανέμου της 6^ης Ιανουαρίου 1978, κρατώντας βέβαια τις επιφυλάξεις που επιβάλλουν η έλλειψη αντικειμενικών παρατηρήσεων και η διαφορετική διεύθυνση των ανέμων (Ν-ΝΑ το 1852 και Β-ΒΑ το 1978). 

Λαμβάνοντας υπόψη την ένταση και την έκταση των καταστροφών και την εξέλιξη των καιρικών φαινομένων της 14^ης/26^ης Οκτωβρίου 1852, μπορούμε να πούμε σχεδόν με βεβαιότητα ότι τη θύελλα προκάλεσε βαθιά μετωπική ύφεση που κινήθηκε από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Το ψυχρό μέτωπο της ύφεσης, μπροστά από το οποίο έπνεαν οι θυελλώδεις Ν-ΝΑ άνεμοι, είναι πιθανό να πέρασε από την Αθήνα λίγο πριν από τα μεσάνυχτα. Ο Λάγκους αναφέρει ότι η θύελλα κράτησε όλη τη νύχτα, αλλά μάλλον λαμβάνει υπόψη του και τους πολύ ισχυρούς ΒΔ ανέμους που επικράτησαν με το πέρασμα της διαταραχής από την Αθήνα. Η ηλιοφάνεια και η σχετική ηρεμία που επικράτησαν το πρωί της 15^ης/27^ης Οκτωβρίου δεν αφήνει περιθώρια για άλλες εξηγήσεις.

 

Παραπομπές:

¹ Γ. Β. Τσοκόπουλου, Παλαιαί Αθήναι, Η Βασίλισσα Αμαλία. Εκδότης Π. Χ. Χαϊδόπουλος, Αθήνα 1905.

² Μπιορν Φόρσεν - Βασίλη Καρδάση, Αγαπητή, μισητή μου Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2009. 

³ Aριστοτέλης Bαλαωρίτης B΄. Ποιήματα και Πεζά, Ίκαρος 1981.

⁴ Δημήτριος Αιγινήτης, Το Κλίμα της Ελλάδος, Μέρος Α΄ Το Κλίμα των Αθηνών, σ. 395 , Αθήνα 1907. 

 ⁵  Ταμβάκης Νικόλαος, Κατάλογος Καλλωπιστικών φυτών Εθνικού Κήπου με συνοπτική περιγραφή της εξέλιξης και κηποτεχνικής μορφής του, Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δεντροστοιχιών, Αθήνα 1989.