Μελτέμι, meltem και maltempo

Μας δροσίζουν, αλλά και μας καίνε. Μας εμποδίζουν ορισμένες φορές να ταξιδέψουμε, να ψαρέψουμε ή να κολυμπήσουμε, αλλά μας χαρίζουν ατμοσφαιρική διαύγεια και εκείνο το μπλε του ουρανού που όμοιό του δεν υπάρχει. Απομακρύνουν τους ατμοσφαιρικούς ρύπους από τις μεγάλες πόλεις, αλλά ξηραίνουν το έδαφος και τα φυτά μας. Αποτελούν πηγή αιολικής ενέργειας, αλλά και αυξάνουν τον αριθμό των θυμάτων από πνιγμούς. Αυτά είναι τα μελτέμια του Αιγαίου, τα μελτέμια μας, που μαζί τους ορισμένες φορές η ζωή μας γίνεται δύσκολη, αλλά που χωρίς αυτά δεν μπορούμε.    

Η λέξη μελτέμι έχει «πολιτογραφηθεί» στη νεοελληνική γλώσσα εδώ και αιώνες. Μπορεί στην επιστήμη της μετεωρολογίας να κατέχει την πρώτη θέση η λέξη Ετησίες, αλλά στην πεζογραφία, την ποίηση, το θέατρο, τον κινηματογράφο και γενικότερα τις τέχνες οι καλοκαιρινοί μας βοριάδες έχουν υμνηθεί ως μελτέμια και αυτό το όνομα χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, η νεοελληνική λέξη μελτέμι προέρχεται από την τουρκική λέξη meltem. Όμως, πόσο τουρκική είναι η λέξη meltem;

Όπως έχει αναφερθεί σε παλαιότερες αναρτήσεις, οι Τούρκοι δεν υπήρξαν ποτέ ναυτικοί σε σημείο που να ονοματίσουν με τη γλώσσα τους ναυτικές λέξεις ή ανέμους. Μεγάλος αριθμός ναυτικών όρων πέρασε στην τουρκική γλώσσα μέσω της λίνγκουα φράνκα, δηλαδή της φραγκικής γλώσσας που την εποχή της Αναγέννησης διαμορφώθηκε στις περιοχές της Μεσογείου που κυριαρχούσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και χρησιμοποιούνταν από εμπόρους και ναυτικούς ως διεθνής γλώσσα για συνεννόηση στις μεταξύ τους συναλλαγές. Η λίνγκουα φράνκα προέκυψε ως αποτέλεσμα συγχώνευσης στοιχείων από διάφορες γλώσσες της περιοχής με κύριο κορμό την ιταλική (βενετσιάνικη) γλώσσα, αλλά και με σημαντικές επιρροές από άλλες γλώσσες όπως τα παλιά γαλλικά, τα ισπανικά, τα ελληνικά, τα τουρκικά και τα αραβικά. Το γεγονός ότι η ιταλική ήταν το βασικό συστατικό οφείλεται στην κυριαρχία του βενετσιάνικου εμπορίου στην Ανατολική Μεσόγειο από το 1400 ως τα τέλη του 18^ου αιώνα (A Companion to Venetian History 1400-1797/edited by Eric R. Dursteler, Brill’s companions to European history, volume 4).

Ο διάσημος Τούρκος ιστορικός, γεωγράφος και εγκυκλοπαιδιστής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Κατίμπ Τσελεμπί ή Hadji Khalifa (1609-1657) έγραψε στα μέσα του 17^ου αιώνα: «Δεν έχει περάσει πολύς καιρός που οι Οθωμανοί κατέκτησαν τη χώρα των Ρωμαίων και οι περισσότεροι από τους όρους και τα ονόματα που δόθηκαν σε πράγματα που αφορούν στα πλοία και τη θάλασσα είναι μερικοί ισπανικοί, μερικοί ιταλικοί και μερικοί ελληνικοί. Τα έχουν πάρει με την ευχαρίστησή τους» (Adrian Tinniswood Pirates of Barbary, RIVERHEAD BOOKS, NEW YORK 2010).

Το μεγάλο τουρκικό ετυμολογικό λεξικό του Nişanyan αναφέρει ότι η λέξη μελτέμι μπορεί να προέρχεται από την ιταλική λέξη mal tempo, που σημαίνει κακός καιρός, αλλά σημειώνει ότι αυτό δεν είναι σίγουρο. Επιπλέον, μας δίνει την πληροφορία ότι η λέξη για πρώτη φορά έχει  καταγραφεί στο Thesaurus linguarum Οrientalium του Meninski το 1680. Το λεξικό του Nişanyan αναφέρεται και σε μια παρόμοια περίπτωση, στη τουρκική λέξη firtina που σημαίνει φουρτούνα και προέρχεται από την παλιά ιταλική (βενετσιάνικη) λέξη fortuna που σήμαινε κακή τύχη, θύελλα. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/etimoloji

Αναφορικά με την επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην ονομασία των ανέμων, πέρα από τους Λοντό και Ποϊράζ που έχουν ως αφετηρία τις ελληνικές λέξεις Νότο και Βορέα αντίστοιχα, οι Τούρκοι για το μελτέμι χρησιμοποιούν ακόμα τη λέξη Etezyen (Ετέζιεν ή Ετεσιάν) και για τον αέρα που φυσάει από τη θάλασσα τη λέξη Imbat. Η λέξη Imbat προέρχεται από τη λέξη εμβάτης - μπάτης που χρησιμοποιούμε για τη θαλάσσια αύρα. Σημειώνεται ότι στα Δ-ΝΔ παράλια της Μικράς Ασίας το μελτέμι και η θαλάσσια αύρα πνέουν σχεδόν από τις ίδιες διευθύνσεις. Να προσθέσουμε ακόμα ότι στην Τουρκία η λέξη Meltem είναι και κοριτσίστικο όνομα που σημαίνει «άνεμος από τη θάλασσα».

Ο Χάρης Μ. Κουτελάκης στο βιβλίο του «Αιγαίο και Χάρτες με Ανατρεπτική Ματιά» του 2008 αναφέρει ότι η λέξη meltem είναι πιθανό να αποτελεί παραφθορά της γαλλικής λέξης mal temps που σημαίνει κακοκαιρία. Οι ιστορικές πηγές που προαναφέρθηκαν φαίνεται να προτάσσουν την ιταλική (βενετσιάνικη) προέλευση της λέξης, αλλά όπως και να έχουν τα πράγματα, το mal temps και το mal tempο σημαίνουν το ίδιο πράγμα: κακές καιρικές συνθήκες. Επισημαίνεται ότι για τα ιστιοφόρα των προηγούμενων αιώνων αλλά και για τα σημερινά μικρά σκάφη που διασχίζουν το Αιγαίο το «μπάσιμο» του μελτεμιού που γίνεται χωρίς προειδοποίηση και συχνά με αίθριο ουρανό ήταν και εξακολουθεί να είναι επικίνδυνο. Προβλήματα όμως δημιουργούσε και εξακολουθεί να δημιουργεί και η μεγάλη διάρκεια πνοής των ισχυρών ανέμων. Φαντάζομαι ότι για mal tempο θα μιλούσε ο Βενετσιάνος ναύαρχος Αντόνιο Ζένο όταν τον Αύγουστο του 1694 όχι μόνο έκανε ένα μήνα να φθάσει από το Ναύπλιο στη Χίο προκειμένου να την καταλάβει από τους Τούρκους, αλλά στη διαδρομή υπέστη πολλές και σοβαρές ζημιές.

Με όσα προαναφέρθηκαν, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τόσο το τουρκικό meltem όσο και το νεοελληνικό μελτέμι είναι πολύ πιθανό να έχουν ως κοινή αφετηρία τη βενετσιάνικη λέξη mal tempο. Το ερώτημα στο οποίο δεν μπορώ να απαντήσω είναι αν πρόκειται για δύο παράλληλα δάνεια ή για ένα δάνειο που το πήραν οι Τούρκοι και μεταγενέστερα εμείς από αυτούς.