Η Φωτιά του Σαν Έλμο

Στη διάρκεια της Αργοναυτικής εκστρατείας, όταν η Αργώ κινδύνευσε να βυθιστεί από μεγάλη τρικυμία, ο Ορφέας προσευχήθηκε στους θεούς και το θαύμα δεν άργησε να γίνει. Δύο φλόγες, που ονομάστηκαν Κάστωρ και Πολυδεύκης, εμφανίστηκαν πάνω από τους  γιους του βασιλιά της Σπάρτης και η θάλασσα ηρέμησε. Στην αρχαία Ελλάδα η εμφάνιση φωτιάς στα κατάρτια των πλοίων που κινδύνευαν από τις θύελλες  ήταν δηλωτική της παρουσίας των Διοσκούρων που έσπευδαν να βοηθήσουν τους ναυτικούς ως προστάτες της ναυσιπλοΐας. Στους χριστιανικούς αιώνες το φως της Παναγίας αντικατέστησε το φως των Διοσκούρων και οι ναυτικοί αποκαλούσαν τις μικρές ελπιδοφόρες φωτιές Άγιους Νικόληδες ή Φωτιές του Σαν Έλμο. Ο όρος Σαν Έλμο είναι ιταλική παραφθορά του ονόματος του Αγίου Εράσμου (Σαν Έρμο-Σαν Έλμο), επισκόπου της Φόρμια, που μαρτύρησε κατά τους διωγμούς του Διοκλητιανού.

Οι πρώτοι που άρχισαν να χρησιμοποιούν τον όρο Φωτιές του Σαν Έλμο ήταν οι ναυτικοί της Νάπολης, οι οποίοι θεωρούσαν τις φωτιές στα κατάρτια των πλοίων τους ως σημάδι της μεσολαβητικής προστασίας του Αγίου Εράσμου. Από αυτούς διαδόθηκε το όνομα αρχικά σε όλη τη Μεσόγειο και στη συνέχεια στον υπόλοιπο κόσμο. Τους νεότερους χρόνους παρατηρήθηκε μετάπτωση της σημασίας της εμφάνισης των φωτιών, οι οποίες άρχισαν να θεωρούνται κακός οιωνός. Τα μεγάλα ποσά της ηλεκτρικής ενέργειας του αέρα που επηρέαζαν τις ενδείξεις των πυξίδων των πλοίων και κυρίως τα συχνά ναυάγια των ιστιοφόρων που διέσχιζαν πλέον όλους τους ωκεανούς και πολλές φορές έπεφταν πάνω σε φοβερές θύελλες άλλαξαν την εικόνα. Οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες στα δύσκολα για τους ναυτικούς εκείνα χρόνια πέρασαν στην πρώτη γραμμή και ήλθε γρήγορα η εποχή που οι Φωτιές του Σαν Έλμο έγιναν τελώνια. Τα τελώνια ήταν πονηρά πνεύματα, δαιμονικά όντα που ζούσαν στον αέρα και τελώνιζαν τις διερχόμενες ψυχές των ανθρώπων.

Σύμφωνα με τη Φυσική, η Φωτιά του Σαν Έλμο είναι ηλεκτρικό ατμοσφαιρικό φαινόμενο και συγκεκριμένα ηλεκτρική εκκένωση λίγο-πολύ συνεχής και μικρής έντασης που πηγάζει από αντικείμενα με αιχμηρές άκρες ισχυρού ηλεκτρικού πεδίου. Αυτό που βλέπουμε εμείς είναι πλάσμα μπλε ή μοβ χρώματος, το οποίο παράγεται με τον ιοντισμό των μορίων του αέρα που βρίσκονται κοντά στις φορτισμένες άκρες. Έτσι, οι Φωτιές του Σαν Έλμο εμφανίζονται βασικά στις άκρες των αλεξικέραυνων, στα κατάρτια των πλοίων, τα καμπαναριά, τις καπνοδόχους των σπιτιών κ.λπ. Διευκρινίζεται ότι ο σφαιρικός κεραυνός είναι διαφορετικό φαινόμενο. Από μετεωρολογικής πλευράς, ίσως έχει κάποια βάση η υπόθεση ότι η εμφάνιση της Φωτιάς του Σαν Έλμο γίνεται συνήθως όταν η καταιγίδα οδεύει προς το ώριμο στάδιό της, δηλαδή όταν έχει περάσει το μέγιστο της έντασής της.

Στην ιστορία, τους θρύλους και τις παραδόσεις όλων των εθνών της Γης συναντάμε πολλές αναφορές για τις Φωτιές του Σαν Έλμο. Σχετικές πληροφορίες υπάρχουν ακόμα σε βιβλία εξερευνητών και περιηγητών. Το 1832, ο Κάρολος Δαρβίνος, ευρισκόμενος πάνω στο Μπιγκλ που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο του Ρίο ντε λα Πλάτα, είδε από πολύ κοντά τις Φωτιές του Σαν Έλμο. Όπως έγραψε σ’ έναν φίλο του: «Τα πάντα ήταν στις φλόγες: ο ουρανός με αστραπές, το νερό με φωτεινά σωματίδια και τα κατάρτια με γαλάζια φλόγα». Από τις αναφορές των λογοτεχνικών κειμένων, μεγάλη εντύπωση μου είχε κάνει η περιγραφή που υπάρχει σ’ ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: στο Μόμπι Ντικ του Χέρμαν Μέλβιλ, την επική αναμέτρηση του καπετάν Άχαμπ με την άσπρη φάλαινα. Μιλώ για τη  σκηνή που το Πίκουοτ πέφτει σε τυφώνα και στα κατάρτια του εμφανίζεται η Φωτιά του Σαν Έλμο. Είναι η φοβερή στιγμή που «το καιόμενο δάχτυλο του Θεού έχει τεθεί πάνω στο πλοίο», σκορπίζοντας  τρόμο στους απελπισμένους φαλαινοθήρες.