Η πυρπόληση της Σμύρνης

Η Σμύρνη στους καπνούς και τις φλόγες

Στις 31 Αυγούστου / 13 Σεπτεμβρίου 1922 (παλιό / νέο ημερολόγιο), τέσσερις μέρες μετά την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη, εκδηλώθηκε φωτιά στην αρμενική συνοικία της πόλης. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή της τουρκικής κρατικής ιστοριογραφίας, η πυρκαγιά ήταν έργο των ηττημένων Ελλήνων, οι οποίοι, εγκαταλείποντας την Σμύρνη στα χέρια του στρατού του Μουσταφά Κεμάλ, την πυρπόλησαν για να μην μείνει τίποτε πίσω τους. Στην τουρκική παραϊστοριογραφία ενοχοποιούνται και οι Αρμένιοι με το επιχείρημα ότι η φωτιά ξεκίνησε από τη συνοικία τους. Ωστόσο, η λογική λέει άλλα. Την ημέρα που εκδηλώθηκε η φωτιά ελληνικά στρατεύματα δεν υπήρχαν στη Σμύρνη. Ούτε είχαν κάποιο όφελος να κάψουν την πόλη τους οι Έλληνες ή οι Αρμένιοι κάτοικοί της, οι οποίοι επιθυμούσαν να παραμείνουν στα σπίτια τους, αν κάτι τέτοιο γινόταν αποδεκτό από τις κεμαλικές δυνάμεις.

Χάρτης 1: Η Σμύρνη το 1922

Η συντριπτική πλειονότητα των ιστορικών πιστεύει ότι η πυρκαγιά που έκαψε το μεγαλύτερο μέρος της Σμύρνης ήταν προμελετημένη και την ευθύνη έφεραν οι τουρκικές αρχές. Αυτό έχει καταγραφεί από ανεξάρτητους παρατηρητές -κυρίως Αμερικανούς- και αυτόπτες μάρτυρες που είδαν Τούρκους στρατιώτες να μεταφέρουν δοχεία με πετρέλαιο. Για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας να πούμε ότι  αρκετοί είναι οι σύγχρονοι Τούρκοι ιστορικοί που έχουν αποδεχθεί ότι ο εμπρησμός της Σμύρνης το 1922  ήταν έργο των κεμαλικών δυνάμεων που ήθελαν μια φυλετικά καθαρή Τουρκία. Χαρακτηριστική για το θέμα αυτό είναι η άποψη του Φαλίχ Ρίφκι Ατάι, δημοσιογράφου από το περιβάλλον του Μουσταφά Κεμάλ, που εκείνη την εποχή βρισκόταν στη Σμύρνη: «Ήταν άραγε υπεύθυνοι για τη φωτιά μόνο οι Αρμένιοι εμπρηστές, όπως μας είπαν τότε; Πολλοί υποστήριξαν ότι ο Νουρεττίν Πασάς ήταν αναμεμειγμένος στην υπόθεση». Και προσθέτει: «Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη; Φοβόμασταν ότι αν παρέμεναν οι επαύλεις, τα ξενοδοχεία και τα μπαρ ,δεν θα απαλλασσόμασταν από τις μειονότητες; Δεν πρόκειται απλά για μια καταστροφική ενέργεια. Έχει να κάνει και με ένα αίσθημα κατωτερότητας. Είναι σαν οποιοδήποτε σημείο θύμιζε Ευρώπη να ήταν καταδικασμένο να είναι χριστιανικό και ξένο, και σίγουρα όχι δικό μας. Αν από την πόλη απέμεναν μόνο τα γυμνά χώματά της, θα ήταν άραγε αυτό αρκετό για να προστατευθεί η τουρκικότητά της;»      (Falih Rifki Atay, Cankaya. Ataturk'un dogumundan olumune kadar (Τσάνκαγια. Από τη γέννηση ως το θάνατο του Ατατούρκ, Κωνσταντινούπολη 1980).  

Χάρτης 2 Το σιέλ βέλος δείχνει τη διεύθυνση των ανέμων

Πηγή: http://www.wetterzentrale.de/topkarten/fsreaeur.html)

Σύμφωνα με τις περιγραφές των αυτοπτών μαρτύρων, η φωτιά που έκαψε το μεγαλύτερο τμήμα της Σμύρνης, εκδηλώθηκε το απόγευμα της 31^ης Αυγούστου / 13^ης Σεπτεμβρίου στην αρμενική συνοικία της πόλης και με τους νοτιάδες που φυσούσαν επεκτάθηκε γρήγορα στην ελληνική συνοικία (χάρτης 1).  Με βάση τα υπάρχοντα μετεωρολογικά στοιχεία  (NOAA-CR20 and NCEP Reanalysis charts at 500 hPa/SFC), από την 27^η Αυγούστου / 9^η  Σεπτεμβρίου, πρώτη ημέρα της εισόδου των Τούρκων στη Σμύρνη, ως την 30^η Αυγούστου / 12^η Σεπτεμβρίου οι άνεμοι που έπνεαν στην περιοχή της Σμύρνης ήταν βόρειοι-βορειοανατολικοί (χάρτης 2) με τάση εξασθένησης προς το τέλος του τετραημέρου. 

Χάρτης 3 Το κίτρινο βέλος δείχνει τη διεύθυνση των ανέμων 

Πηγή: http://www.wetterzentrale.de/topkarten/fsreaeur.html)

Την 31^η Αυγούστου / 13^η Σεπτεμβρίου, ημέρα που ξέσπασε η πυρκαγιά, οι άνεμοι στράφηκαν σε νοτίους (χάρτης 3) κι έτσι παρέμειναν επί ένα τριήμερο. Οι κεμαλικές αρχές της πόλης δεν γνώριζαν βέβαια πότε θα φυσήξει ο ευνοϊκός για τα σχέδιά τους νοτιάς. Απλά περίμεναν την εξασθένηση των βοριάδων (μελτεμιών). Με Β-ΒΑ ρεύμα δεν θα έβαζαν ποτέ φωτιά στην αρμενική συνοικία, γιατί τότε θα κινδύνευε άμεσα η δική τους συνοικία. Αυτό το ήξεραν καλά οι Τούρκοι, διότι δεν ήταν δυνατό να μην είχαν ακούσει από τους παππούδες τους τι είχε συμβεί στη Σμύρνη παλαιότερα. Σύμφωνα με τις περιγραφές του Κερκυραίου περιηγητή Μάρκου Αντώνιου Κατσαΐτη (1717-1787),  που είχε επισκεφθεί τη Σμύρνη δύο φορές, το καλοκαίρι του 1742 ξέσπασε φοβερή πυρκαγιά στην πόλη. 

Γράφει μεταξύ άλλων ο  Κατσαΐτης: «…Στην συνοικία των Εβραίων άρχισεν η φωτιά σε ένα σπίτι, που λένε πως οι κάτοικοι έλειπαν, ενώ έπνεε δυνατός άνεμος από τον βοριά και εφούντωσε τόσο, που σε λιγώτερο από μια ώρα, είχεν αποτεφρώσει πολλές κατοικίες και μαγαζιά μιας γειτονικής αγοράς ή παζαριού. Δεν παρέλειψαν οι πρόξενοι να στείλουν τις υδραντλίες τους με πολλούς από τους ομοεθνείς τους και τους εξαρτώμενούς τους, για να καταστείλουν την φωτιά και παρόλη την τέχνη και τον ζήλο τους, αφού επιμόνως εργάστηκαν ως και οι ίδιοι, η φωτιά δεν έσβησε Οι κυριότεροι έμποροι Άγγλοι, Ολλανδοί και Γάλλοι προσωπικά απασχολήθηκαν να διακινούν τις συσκευές των ως άνω αντλιών, με όλους τους μάταιους και ανεπαρκείς κόπους, στην μεγάλη βιαιότητα του πυρός. Έτσι, ύστερα από τόση εξακολουθητική, τόσο κοπιαστική εργασία όλη τη νύκτα της Πέμπτης και όλη την επόμενη μετά της 20ης , συνέχισαν όλοι, χωρίς την ελάχιστη συμπαράσταση των Τούρκων, οι οποίοι λίγο σκοτίστηκαν να καούν τα σπίτια των Γκιαούρηδων, επειδή δεν νόμιζαν ότι η φωτιά θα προχωρούσε στις συνοικίες τους. Και ακόμη περισσότερο που κι αυτός ο ίδιος ο Κατής, αντί να βγει με τους ανθρώπους του και τους αστυνομικούς του για να εμποδίσουν την πρόοδο της φωτιάς, εγκατέλειψε τον Μερχεμέ, μεταφέρθηκε στο Βεζύρ Χάνι, που είναι χτισμένο από πέτρα, όπου έμεινε με πολύ μεγάλη ησυχία καπνίζοντας και πίνοντας τον καφέ του , θεατής αδιάφορος (…)Το πιο όμως αξιολύπητο ήταν η διασπορά του λαού και ειδικά των Εβραίων, που δεν βρίσκανε που να καταφύγουν και πολλοί υποχρεώθηκαν να αποσυρθούν στα χωράφια, όπου ουκ ολίγα άτομα πέθαιναν, άλλοι από την πείνα και την δίψα και, άλλοι από τον υπερβολικό καύσωνα του ήλιου (…) Η τρομακτική αυτή πυρκαϊά κατέστρεψε κυρίως το νότιο τμήμα της πόλεως, την Εβραϊκή συνοικία και τις Τουρκικές, ενώ το βόρειο τμήμα της πόλεως, όπου οι χριστιανικές συνοικίες (αρμένικη, ελληνική, φραγκομαχαλάς) γενικά διεσώθη» (Filippos K. Falbos, Markos Antonios Katsaitis. Two Voyages to Smyrni, 1972).

Ο επίλογος της πυρπόλησης της Σμύρνης του 1922 είναι τραγικός. Με τη φωτιά στην πόλη να μαίνεται, χιλιάδες κάτοικοι συγκεντρώθηκαν στην παραλία, πανικόβλητοι, προσπαθώντας να ξεφύγουν με κάθε μέσο από την κόλαση στην οποία ζούσαν. Πολλοί βρήκαν φρικτό θάνατο από τη φωτιά ή την εκδικητική μανία των Τούρκων και όσοι γλύτωσαν σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα θα αναγκάζονταν να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς (Ελλάδα) ή της ομηρίας (Ανατολία).