«Αν ήθελε πνεύσει από τον Κόλπο ο συνήθης εωθινός άνεμος…»

Καλοκαίρι του 429 π. Χ. Η ναυμαχία του Πατραϊκού κόλπου

Στην αρχαία Ελλάδα με την ονομασία Κορινθιακός Κόλπος εννοούσαν τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου που αρχίζει από τον Ισθμό της Κορίνθου στα ανατολικά και καταλήγει στο Ιόνιο στα δυτικά. Στους μεσαιωνικούς χρόνους ο κόλπος ήταν γνωστός ως Κόλπος του Λεπάντο από την τότε ονομασία της Ναυπάκτου. Η θαλάσσια περιοχή από το Ιόνιο ως το στενό Ρίου-Αντιρρίου αναφέρεται για πρώτη φορά ξεχωριστά ως Πατραϊκός Κόλπος τον 15^ο μ. Χ. αιώνα από κάποιον Ενετό. 

Πάντως, πολύ πριν από το 1821 άρχισε να γίνεται διάκριση μεταξύ του Πατραϊκού και του Κορινθιακού Κόλπου με μεταξύ τους όριο τη νοητή θαλάσσια γραμμή που ενώνει τα ακρωτήρια Ρίο και Αντίρριο. Λόγω του προσανατολισμού του  Πατραϊκού κόλπου και της γεωγραφίας της περιοχής, οι επικρατούντες άνεμοι είναι οι Δ-ΒΔ και οι Α-ΒΑ. «Εμβάζει ο άνεμος και εβγάζει ο κόρφος» έλεγαν για τους συγκεκριμένους ανέμους οι κάτοικοι της περιοχής τα παλαιότερα χρόνια.¹ 

Τη θερινή περίοδο οι βασικοί συνοπτικής κλίμακας άνεμοι που πνέουν στον Πατραϊκό κόλπο είναι ο Μαΐστρος (ΒΔ άνεμος) και ο Ετησίας (ΒΑ άνεμος), ο οποίος  φθάνει στην περιοχή κυρίως μέσω της κοιλάδας του Μόρνου και των ανοιγμάτων μεταξύ των ορεινών όγκων της νότιας Φωκίδας. Όταν ο Ετησίας (μελτέμι) απουσιάζει, οι άνεμοι τη νύχτα και νωρίς το πρωί είναι ασθενείς με τις απόγειες αύρες να έχουν τον πρώτο λόγο. Τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας κυριαρχεί η θαλάσσια αύρα που πνέει στην περιοχή από Δ-ΒΔ διευθύνσεις. Η θαλάσσια αύρα στον Πατραϊκό αποκτά ιδιαιτερότητα όταν συνδυάζεται με το καλοκαιρινό ΒΑ ρεύμα του Ετησία που πνέει σε μεγαλύτερα ύψη. Στις περιπτώσεις αυτές ο άνεμος στο στενό Ρίου - Αντιρρίου γίνεται Α-ΒΑ, δημιουργώντας την αίσθηση ότι «αδειάζει» ο Κορινθιακός προς τον Πατραϊκό.² Μετά τη διέλευσή του από το στενό ο συγκεκριμένος Α-ΒΑ άνεμος στρέφεται προς τα αριστερά, παίρνοντας Δ-ΒΔ διεύθυνση (θαλάσσια αύρα της Πάτρας).

Ο Θουκυδίδης στην ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου αναδεικνύει τη στρατηγική σημασία των στενών Ρίου ‒ Αντιρρίου και μας πληροφορεί ότι το Ρίο το Μολυκρικό (Αντίρριο) ήταν σύμμαχος των Αθηναίων, ενώ το ευρισκόμενο στην Πελοπόννησο Ρίο το Αχαϊκό ήταν υπό την επιρροή των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους. Σύμφωνα με τον μεγάλο ιστορικό, από το δεύτερο χειμώνα του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 430 π. Χ., οι Αθηναίοι πρόλαβαν και έστειλαν στην περιοχή τον στρατηγό Φορμίωνα με 20 τριήρεις για να ελέγχει το πέρασμα του Κόλπου. Με την κίνησή τους αυτή προστάτευαν τη σύμμαχο πόλη Ναύπακτο και παράλληλα εμπόδιζαν τη διέλευση εχθρικών πλοίων και στρατευμάτων από το στενό Ρίου ‒ Αντιρρίου. Το καλοκαίρι του 429 π. Χ. οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους με πολυάριθμο στόλο εξόρμησαν εναντίον της Ακαρνανίας με στόχο να την αποσπάσουν από τους Αθηναίους και να ελευθερώσουν το πέρασμα του Κόλπου. Εκεί, όμως, τους περίμενε ο Φορμίωνας με τις τριήρεις του.

Η συνάντηση των δύο στόλων έγινε στο μέσο του σημερινού Πατραϊκού Κόλπου μετά από ένα μεγάλο διάστημα παράλληλου πλου. Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι εξαιτίας της υπεροπλίας τους ο Φορμίων δεν επρόκειτο να επιτεθεί. Αντίθετα, ο Αθηναίος ναύαρχος σκόπευε να επιτεθεί, αξιοποιώντας στο έπακρο όχι μόνο τη διαφορά ποιότητας των δύο στόλων (οι τριήρεις των Αθηναίων ήταν κατ’ εξοχήν πολεμικά πλοία, ενώ ο στόλος των Λακεδαιμονίων αποτελούνταν κυρίως από εμπορικά πλοία), αλλά και τους τοπικούς ανέμους που φαίνεται να γνώριζε πολύ καλά. 

Ο Θουκυδίδης μάς πληροφορεί ότι οι αθηναϊκές τριήρεις άρχισαν να πλέουν γύρω από το στόλο των αντιπάλων τους σε ανάπτυξη μάχης, δίνοντας την εντύπωση ότι ανά πάσα ώρα και στιγμή θα επιτεθούν. Ο Φορμίωνας ήθελε να μικρύνει όσο γίνεται περισσότερο ο κύκλος μέσα στον οποίο βρίσκονταν τα πελοποννησιακά πλοία πριν επιτεθεί, όντας απολύτως βέβαιος ότι οι αντίπαλοί του «δεν θα μπορούσαν ούτε για μια στιγμή να συγκρατήσουν την παράταξή τους, αν ήθελε πνεύσει από τον Κόλπο ο συνήθης εωθινός άνεμος…».³ Η εξέλιξη των πραγμάτων δικαίωσε τον Φορμίωνα. Όταν άρχισε να πνέει ο άνεμος που περίμενε, προκλήθηκε μεγάλη σύγχυση και ασυνεννοησία στον εχθρικό στόλο, ο οποίος όχι μόνο δεν μπόρεσε να συγκρατήσει την παράταξή του, αλλά ούτε τις συγκρούσεις μεταξύ των πλοίων δεν απέφυγε. Τότε ακριβώς ο οξυδερκής Αθηναίος ναύαρχος έδωσε το σύνθημα της επίθεσης και τελικά κατήγαγε περιφανή νίκη.

Οι μετεωρολογικές συνθήκες

Από μετεωρολογικής πλευράς, τα ερωτήματα που τίθενται σχετίζονται με τον εωθινό άνεμο (άνεμο της αυγής) που κατά τον Θουκυδίδη πνέει από τον Κόλπο και είναι συνηθισμένος. Από όσα αναφέρει ο ιστορικός, προκύπτει το συμπέρασμα ότι στο διάστημα που μεσολάβησε από το πρώτο χάραμα έως ότου ολοκληρωθούν οι προπαρασκευαστικές για την αναμέτρηση κινήσεις των δύο στόλων ο άνεμος αυτός δεν υπήρχε και εμφανίστηκε κάποια στιγμή λίγο μετά. 

Οι J. Neumann και D. Metaxas, ερευνώντας το συγκεκριμένο θέμα, χρησιμοποίησαν ωριαία ανεμολογικά στοιχεία των θερινών μηνών της περιόδου 1973-76 από μετεωρολογικό σταθμό που βρισκόταν στην Πανεπιστημιούπολη της Πάτρας. Η έρευνα έδειξε ότι στο χρονικό διάστημα που αρχίζει λίγο μετά τα μεσάνυχτα και τελειώνει το πρωί οι ΒΑ άνεμοι ήταν συχνοί στην περιοχή με τη συχνότητα να αυξάνεται περίπου από την ανατολή του Ηλίου. Αναφορικά με την ένταση των συγκεκριμένων ΒΑ ανέμων, η ίδια έρευνα έδειξε ότι παρατηρήθηκε απότομη αύξησή της δύο ώρες μετά την ανατολή του Ηλίου.⁴ Σε παρόμοιο εύρημα είχε καταλήξει και ο Λεωνίδας Καραπιπέρης, όταν μελέτησε τους Ετησίες στην περιοχή των Αθηνών.

Εξετάζοντας τις μετεωρολογικές αναφορές του Θουκυδίδη με βάση τις σημερινές αυστηρές επιστημονικές γνώσεις μας, θα μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει ότι η έκφραση «ο άνεμος από τον Κόλπο» δεν είναι πολύ ακριβής (δεδομένου ότι ο ΒΑ άνεμος στον Πατραϊκό δεν έρχεται ακριβώς από τον Κορινθιακό Κόλπο) ή να αναρωτηθεί για το κατά πόσο ένας άνεμος που πνέει στις 08:00 το πρωί είναι εωθινός άνεμος. Ωστόσο, η ουσία του θέματος δεν αλλάζει και συμπερασματικά  μπορούμε να πούμε ότι αυτό που κατά τον Θουκυδίδη περίμενε ο Φορμίωνας ήταν η κλασική περίπτωση ενίσχυσης του Ετησία λίγο μετά την ανατολή του Ηλίου, όπως συνήθως συμβαίνει στις μέρες μας στην ανατολική Ελλάδα. Στο ερώτημα, γιατί ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει συνηθισμένη αυτή την περίπτωση στην περιοχή του Πατραϊκού, απάντηση μπορεί να δοθεί αν λάβουμε υπόψη μας ότι το κλίμα τον 5^ο π. Χ. αιώνα ήταν ψυχρότερο του σημερινού και θεωρήσουμε ότι λόγω αυτού του γεγονότος τα μελτέμια τότε εκτείνονταν περισσότερο προς τα δυτικά και ήταν εντονότερα.^{4, 5}

Παραπομπές

¹ William  Martin  Leake, Travels in the Morea Vol. III.  London 1830

² Γιώργου Αμαξά, Η αύρα στην Πάτρα. Περιοδικό Αεραθλητισμός, τεύχος 54, Ιούνιος 2003.

³ Θουκυδίδου, Ιστορίαι, Βιβλίο Β΄, 84. Μετάφραση Ε. Βενιζέλου

⁴ J. Neumann and D. Metaxas, The battle between the Athenian and Peloponnesian fleets, 429 B.C., and Thucydides' "Wind from the Golf (of Corinth)” . Meteorol. Rdsch. 32, 182-188 (December 1979).

⁵ Διονυσίου Μεταξά, The interannual variability of the Etesian frequency as a atmospheric circulation anomalies. Hellenic   Meteor.  Soc., 2,   30-40, 1977.