«Αν ήθελε πνεύσει από τον Κόλπο ο συνήθης εωθινός άνεμος…»

Καλοκαίρι του 429 π. Χ. Η ναυμαχία του Πατραϊκού κόλπου

Στην αρχαία Ελλάδα με την ονομασία Κορινθιακός Κόλπος εννοούσαν τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου που αρχίζει από τον Ισθμό της Κορίνθου στα ανατολικά και καταλήγει στο Ιόνιο στα δυτικά. Στους μεσαιωνικούς χρόνους ο κόλπος ήταν γνωστός ως Κόλπος του Λεπάντο από την τότε ονομασία της Ναυπάκτου. Η θαλάσσια περιοχή από το Ιόνιο ως το στενό Ρίου-Αντιρρίου αναφέρεται για πρώτη φορά ξεχωριστά ως Πατραϊκός Κόλπος τον 15ο μ. Χ. αιώνα από κάποιον Ενετό. 


Πάντως, πολύ πριν από το 1821 άρχισε να γίνεται διάκριση μεταξύ του Πατραϊκού και του Κορινθιακού Κόλπου με μεταξύ τους όριο τη νοητή θαλάσσια γραμμή που ενώνει τα ακρωτήρια Ρίο και Αντίρριο. Λόγω του προσανατολισμού του  Πατραϊκού κόλπου και της γεωγραφίας της περιοχής, οι επικρατούντες άνεμοι είναι οι Δ-ΒΔ και οι Α-ΒΑ. «Εμβάζει ο άνεμος και εβγάζει ο κόρφος» έλεγαν για τους συγκεκριμένους ανέμους οι κάτοικοι της περιοχής τα παλαιότερα χρόνια.1 

Τη θερινή περίοδο οι βασικοί συνοπτικής κλίμακας άνεμοι που πνέουν στον Πατραϊκό κόλπο είναι ο Μαΐστρος (ΒΔ άνεμος) και ο Ετησίας (ΒΑ άνεμος), ο οποίος  φθάνει στην περιοχή κυρίως μέσω της κοιλάδας του Μόρνου και των ανοιγμάτων μεταξύ των ορεινών όγκων της νότιας Φωκίδας. Όταν ο Ετησίας (μελτέμι) απουσιάζει, οι άνεμοι τη νύχτα και νωρίς το πρωί είναι ασθενείς με τις απόγειες αύρες να έχουν τον πρώτο λόγο. Τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας κυριαρχεί η θαλάσσια αύρα που πνέει στην περιοχή από Δ-ΒΔ διευθύνσεις. Η θαλάσσια αύρα στον Πατραϊκό αποκτά ιδιαιτερότητα όταν συνδυάζεται με το καλοκαιρινό ΒΑ ρεύμα του Ετησία που πνέει σε μεγαλύτερα ύψη. Στις περιπτώσεις αυτές ο άνεμος στο στενό Ρίου - Αντιρρίου γίνεται Α-ΒΑ, δημιουργώντας την αίσθηση ότι «αδειάζει» ο Κορινθιακός προς τον Πατραϊκό.2 Μετά τη διέλευσή του από το στενό ο συγκεκριμένος Α-ΒΑ άνεμος στρέφεται προς τα αριστερά, παίρνοντας Δ-ΒΔ διεύθυνση (θαλάσσια αύρα της Πάτρας).

Ο Θουκυδίδης στην ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου αναδεικνύει τη στρατηγική σημασία των στενών Ρίου ‒ Αντιρρίου και μας πληροφορεί ότι το Ρίο το Μολυκρικό (Αντίρριο) ήταν σύμμαχος των Αθηναίων, ενώ το ευρισκόμενο στην Πελοπόννησο Ρίο το Αχαϊκό ήταν υπό την επιρροή των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους. Σύμφωνα με τον μεγάλο ιστορικό, από το δεύτερο χειμώνα του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 430 π. Χ., οι Αθηναίοι πρόλαβαν και έστειλαν στην περιοχή τον στρατηγό Φορμίωνα με 20 τριήρεις για να ελέγχει το πέρασμα του Κόλπου. Με την κίνησή τους αυτή προστάτευαν τη σύμμαχο πόλη Ναύπακτο και παράλληλα εμπόδιζαν τη διέλευση εχθρικών πλοίων και στρατευμάτων από το στενό Ρίου ‒ Αντιρρίου. Το καλοκαίρι του 429 π. Χ. οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους με πολυάριθμο στόλο εξόρμησαν εναντίον της Ακαρνανίας με στόχο να την αποσπάσουν από τους Αθηναίους και να ελευθερώσουν το πέρασμα του Κόλπου. Εκεί, όμως, τους περίμενε ο Φορμίωνας με τις τριήρεις του.

Η συνάντηση των δύο στόλων έγινε στο μέσο του σημερινού Πατραϊκού Κόλπου μετά από ένα μεγάλο διάστημα παράλληλου πλου. Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι εξαιτίας της υπεροπλίας τους ο Φορμίων δεν επρόκειτο να επιτεθεί. Αντίθετα, ο Αθηναίος ναύαρχος σκόπευε να επιτεθεί, αξιοποιώντας στο έπακρο όχι μόνο τη διαφορά ποιότητας των δύο στόλων (οι τριήρεις των Αθηναίων ήταν κατ’ εξοχήν πολεμικά πλοία, ενώ ο στόλος των Λακεδαιμονίων αποτελούνταν κυρίως από εμπορικά πλοία), αλλά και τους τοπικούς ανέμους που φαίνεται να γνώριζε πολύ καλά. 

Ο Θουκυδίδης μάς πληροφορεί ότι οι αθηναϊκές τριήρεις άρχισαν να πλέουν γύρω από το στόλο των αντιπάλων τους σε ανάπτυξη μάχης, δίνοντας την εντύπωση ότι ανά πάσα ώρα και στιγμή θα επιτεθούν. Ο Φορμίωνας ήθελε να μικρύνει όσο γίνεται περισσότερο ο κύκλος μέσα στον οποίο βρίσκονταν τα πελοποννησιακά πλοία πριν επιτεθεί, όντας απολύτως βέβαιος ότι οι αντίπαλοί του «δεν θα μπορούσαν ούτε για μια στιγμή να συγκρατήσουν την παράταξή τους, αν ήθελε πνεύσει από τον Κόλπο ο συνήθης εωθινός άνεμος…».3 Η εξέλιξη των πραγμάτων δικαίωσε τον Φορμίωνα. Όταν άρχισε να πνέει ο άνεμος που περίμενε, προκλήθηκε μεγάλη σύγχυση και ασυνεννοησία στον εχθρικό στόλο, ο οποίος όχι μόνο δεν μπόρεσε να συγκρατήσει την παράταξή του, αλλά ούτε τις συγκρούσεις μεταξύ των πλοίων δεν απέφυγε. Τότε ακριβώς ο οξυδερκής Αθηναίος ναύαρχος έδωσε το σύνθημα της επίθεσης και τελικά κατήγαγε περιφανή νίκη.

Οι μετεωρολογικές συνθήκες
Από μετεωρολογικής πλευράς, τα ερωτήματα που τίθενται σχετίζονται με τον εωθινό άνεμο (άνεμο της αυγής) που κατά τον Θουκυδίδη πνέει από τον Κόλπο και είναι συνηθισμένος. Από όσα αναφέρει ο ιστορικός, προκύπτει το συμπέρασμα ότι στο διάστημα που μεσολάβησε από το πρώτο χάραμα έως ότου ολοκληρωθούν οι προπαρασκευαστικές για την αναμέτρηση κινήσεις των δύο στόλων ο άνεμος αυτός δεν υπήρχε και εμφανίστηκε κάποια στιγμή λίγο μετά. 

Οι J. Neumann και D. Metaxas, ερευνώντας το συγκεκριμένο θέμα, χρησιμοποίησαν ωριαία ανεμολογικά στοιχεία των θερινών μηνών της περιόδου 1973-76 από μετεωρολογικό σταθμό που βρισκόταν στην Πανεπιστημιούπολη της Πάτρας. Η έρευνα έδειξε ότι στο χρονικό διάστημα που αρχίζει λίγο μετά τα μεσάνυχτα και τελειώνει το πρωί οι ΒΑ άνεμοι ήταν συχνοί στην περιοχή με τη συχνότητα να αυξάνεται περίπου από την ανατολή του Ηλίου. Αναφορικά με την ένταση των συγκεκριμένων ΒΑ ανέμων, η ίδια έρευνα έδειξε ότι παρατηρήθηκε απότομη αύξησή της δύο ώρες μετά την ανατολή του Ηλίου.4 Σε παρόμοιο εύρημα είχε καταλήξει και ο Λεωνίδας Καραπιπέρης, όταν μελέτησε τους Ετησίες στην περιοχή των Αθηνών.

Εξετάζοντας τις μετεωρολογικές αναφορές του Θουκυδίδη με βάση τις σημερινές αυστηρές επιστημονικές γνώσεις μας, θα μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει ότι η έκφραση «ο άνεμος από τον Κόλπο» δεν είναι πολύ ακριβής (δεδομένου ότι ο ΒΑ άνεμος στον Πατραϊκό δεν έρχεται ακριβώς από τον Κορινθιακό Κόλπο) ή να αναρωτηθεί για το κατά πόσο ένας άνεμος που πνέει στις 08:00 το πρωί είναι εωθινός άνεμος. Ωστόσο, η ουσία του θέματος δεν αλλάζει και συμπερασματικά  μπορούμε να πούμε ότι αυτό που κατά τον Θουκυδίδη περίμενε ο Φορμίωνας ήταν η κλασική περίπτωση ενίσχυσης του Ετησία λίγο μετά την ανατολή του Ηλίου, όπως συνήθως συμβαίνει στις μέρες μας στην ανατολική Ελλάδα. Στο ερώτημα, γιατί ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει συνηθισμένη αυτή την περίπτωση στην περιοχή του Πατραϊκού, απάντηση μπορεί να δοθεί αν λάβουμε υπόψη μας ότι το κλίμα τον 5ο π. Χ. αιώνα ήταν ψυχρότερο του σημερινού και θεωρήσουμε ότι λόγω αυτού του γεγονότος τα μελτέμια τότε εκτείνονταν περισσότερο προς τα δυτικά και ήταν εντονότερα.4, 5

Παραπομπές
1 William  Martin  Leake, Travels in the Morea Vol. III.  London 1830
2 Γιώργου Αμαξά, Η αύρα στην Πάτρα. Περιοδικό Αεραθλητισμός, τεύχος 54, Ιούνιος 2003.
3 Θουκυδίδου, Ιστορίαι, Βιβλίο Β΄, 84. Μετάφραση Ε. Βενιζέλου
4 J. Neumann and D. Metaxas, The battle between the Athenian and Peloponnesian fleets, 429 B.C., and Thucydides' "Wind from the Golf (of Corinth)” . Meteorol. Rdsch. 32, 182-188 (December 1979).
5 Διονυσίου Μεταξά, The interannual variability of the Etesian frequency as a atmospheric circulation anomalies. Hellenic   Meteor.  Soc., 2,   30-40, 1977. 

8 σχόλια:

  1. Κυριε Ζιακοπουλε τι να πω το αρθρο σας.ειναι εκπληκτικα τεκμηριωμενο Μπραβο σας σας ευχαριστω απο την καρδια μου που γραψατε για τον τοπο της ζωης μου.και της ψυχης μου Αληθεθεια ποσες γενεες ανθρωπων διαβηκαν και περασαν σαν τα συννεφα απο τοτε 2500 χρονια!!Το σημερινο αρθρο σας δειχνει το μεγαλειο του πανδηματορα χρονου και την συνεχεια του ανθρωπινου γενους.
    Δασκαλε εχετε τον σεβασμο μου !!Δεν τα γνωριζα αυτα !!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Δάσκαλε συγχαρητήρια!
    Εξαίρετο το άρθρο σας συνδιάζει μετεωρολογικά κ ιστορικά στοιχεία που πολλά από αυτά δεν τα γνώριζα κ ας είναι ο τόπος μου!
    Τέτοιες πληροφορίες τις έχουμε ανάγκη εμείς που δεν γνωρίζουμε πολλά από ιστορία.
    Σωστή η τελευταία επισήμανση για τους πρωινούς(εωθινούς) ανέμους κ το πιο ψυχρό κλίμα που πιθανολογείται ότι επικρατούσε εκείνη την εποχή.
    Αυτό πάντως που παρατηρώ εγώ στην περιοχή του πατραϊκού εδώ κ πολλά χρόνια είναι όπως είπατε η άπνοια τις νύχτες κ τα πρωινά με μαΐστρο,κ η ενίσχυση συνήθως αυτών τις ίδιες ώρες όταν πνέουν ΑΒΑ ερχόμενοι κατά κύριο λόγο μέσα από Φωκίδα αλλά κ Ορεινή Ναυπακτία.
    Τέλος να πω ότι πολλοί μπερδεύονται(όπως κ εγώ άλλωστε μέχρι πριν λίγα χρόνια) νομίζοντας ότι Κορινθιακός κ Πατραϊκός είναι κομμένοι στη μέση μοιράζονται την ίδια έκταση, όμως στην ουσία από τις παραλίες της Ναυπάκτου κ ανατολικότερα (δλδ Χιλιαδού Μοναστηράκι σύνορα με Φωκίδα)κ έως τον Ισθμό όλο το μέρος ανήκει στον κορινθιακό.
    Μία έξοδος είναι ο Πατραϊκός που λίγα χιλιόμετρα δυτικότερα αγκαλιάζεται από το Ιόνιο,με πολλές καιρικές,κλιματολογικές κ σπάνιες φυσικές ιδιαιτερότητες.
    Σπάνιες ομορφιές σε όλη τη διαδρομή από Αντίρριο έως Αττική περνώντας μέσα από Φωκίδα κ Βοιωτία, ανεβαίνοντας σε βουνά,λαγκάδια κ αρχαία χωριά,κ κατεβαίνοντας πάλι στα πιο χαμηλά με θέα τον κορινθιακό κόλπο.
    Μαζί με την διαδρομή μέσω τής Πίνδου για Μακεδονία είναι οι δύο αγαπημένες μου διαδρομές που κάθε χρόνο έστω μια φορά τις φέρνω "γύρα".

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Απαντήσεις
    1. Ευχαριστώ πολύ συντοπίτη.
      Παρέλειψα να αναφέρω την καθοριστική σημασία που παίζουν οι άνεμοι στα ποσοστά της σχετικής υγρασίας στην περιοχή.
      Συνήθως τα καλοκαίρια και όχι μόνο με δυτικό η ΒΔ άνεμο αν και οι θερμοκρασίες είναι αρκετά δροσερές, η σχετική υγρασία είναι πάντα αυξημένη με κατά μέσο όρο 60 με 80%(άνεμοι υγροί λόγω του ότι έρχονται από Ιόνιο)
      Αντίθετα όταν επικρατούν ανατολικοί βορειοανατολικοί άνεμοι λόγω του ότι κατεβαίνουν από τα βουνά και είναι αρκετά θερμοί και ξηροί ρίχνουν την υγρασία στα τάρταρα (15 με 35% ακόμη κ τις νύχτες)....το μόνο θετικό.

      Διαγραφή
  4. Πολυ ωραιο αρθρο,με λεπτομερή τεκμηρίωση (ως συνήθως).
    -Ο Θουκυδιδης αναγνωριζεται ως ο πρωτος επιστημων ιστορικος στον κοσμο.
    -Η ειρωνεια ειναι οτι οι Αθηναιοι,παρα την απολυτη ανωτεροτητα τους περι τα ναυτικα,εχασαν αυτον τον πολεμο σε "ναυμαχια" .Το 405π.χ.στην περιοχη Αιγός Ποταμοί,στον Ελλησποντο,βρεθηκαν οι δυο στολοι.Οι Αθηναιοι προκαλεσαν επανειλημμένως τους Λακεδαιμονιους σε ναυμαχια.Οι τελευταιοι απεφευγαν.Οι πρωτοι χαλαρωσαν.Τελικα,την καταλληλη στιγμη,ο λίαν επιτηδειος ναυαρχος Λύσσανδρος τους κατεναυμάχησε χωρις ναυμαχια! Κατι αναλογο εκανε πριν αρκετα χρονια ο Εβραιος στρατηγος Μωσέ Νταγιάν με την αεροπορια των Αιγυπτίων.-Π.Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Για μία ακόμη φορά είστε απολαυστικός δάσκαλε,ένα απλό ευχαριστω δεν φθάνει.
    Όλη η διαδρομή Κορινθιακου και Πατραικου είναι απαράμιλλης ομορφιάς και από τις αγαπημένες μου.Για όποιον την έχει περπατήσει νομίζω ότι τα λόγια είναι περιττά.
    Φίλε Παναχαϊκε,εννοείται ότι με ενδιαφέρει να παραλάβω το βιβλίο και σε οποιανδήποτε τιμή,χωρίς φωτοτυπία.Μπορουμε να μιλήσουμε οπότε θέλεις στο τηλέφωνο 6977281258.
    Όσο αναφορά τα σημάδια της φύσης μέσω φυτών,δέντρων και ζωντανών οργανισμών,το έχω ξαναγράψει ότι μπορούμε να δούμε σε μεγάλο βαθμό την τάση του καιρού για μικρό η μεγάλο χρονικό διάστημα,η οποία βέβαια δεν είναι καθόλου εύκολο να την ερμηνεύσεις εάν δεν γνωρίζεις βασικά στοιχεία και εάν δεν έχεις χρόνια παρατήρησης.
    Ίσως φαίνεται παράξενο σε πολλούς αυτή η μέθοδος,αλλά σε μεγάλο ποσοστό αποδίδει και φυσικά μέρος αυτής είμαστε και εμείς οι άνθρωποι εάν και εφόσον παραμείνουμε "γειωμενοι" και "συνδεδεμενοι" με την μάνα φύση.
    Φίλε ανώνυμε,οι "μετεωρολόγοι μου" δεν είναι πουλιά, που καθόλου βέβαια δεν υστερούν έναντι αυτών.
    Όλα αυτά όμως δεν μπορούν να αντικαταστήσουν την επιστήμη της Μετεωρολογίας που είναι και η μόνη υπεύθυνη για την πρόβλεψη του καιρού Και μάλιστα είναι τόσο πολύ ενδιαφέρον να την μελετάς και να μαθαίνεις πως ακριβώς συμβαίνουν όλα τα φαινόμενα που καθημερινά απολαμβάνουμε.
    Φυσικά και έχω διαβάσει τα βιβλία του δασκάλου και θα τα ξαναδιαβάσω μόλις τελειώσω ένα πολύ ωραίο βιβλίο κάποιου...Πυθαγόρα,φυσικά έχω διαβάσει πολλά βιβλία μετεωρολογιας,φυσικά έχω κάνει πολλά...σεμινάρια στην Μετεωρολογία του αεροδρομίου της Τανάγρας μέ τους εκεί φίλους μου και φυσικά "ρουφαω" κάθε σχόλιο φίλων του μπλογκ που κατέχουν το αντικείμενο με προεξάρχοντες τον Φώτη Ματραλη και τον μεγάλο απόντα του μπλογκ Γιώργο Λαμερα,ο οποίος έδινε άλλο τόνο στο μπλογκ και θα ήθελα να τον παρακαλέσω,εάν δεν συντρέχουν άλλοι λόγοι,να επανέλθει καθώς για μας τους αδαείς λείπουν τα κείμενα του,φυσικά διαβάζω όλους τους υπόλοιπους φίλους που κατέχουν την μετεωρολογια και φυσικά διαβάζω ανελλιπώς τον Βασίλη Πανακογλου.
    Ζητώ συγγνώμη αν κούρασα.
    Καλό βράδυ σε όλους σας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Τωρα διαπιστωνω μια αβλεψια μου.Στο προηγουμενο σχολιο μου προσεθεσα ενα επι πλεον σ στον ναυαρχο Λυσ(σ)ανδρο.Και τι εγινε? Ισως αναρωτηθει καποιος.Και ομως εγινε.Με δυο σ το ονομα παραπεμπει στη γνωστη ασθενεια(λυσσα),ενω με ενα σ σαυτον που λυει(=απελευθερωνει) τους ανδρες.- Π.Α.

    ΑπάντησηΔιαγραφή