Η Παναγιά η Ντουραχανιώτισσα και η παγωμένη Παμβώτιδα

Το μοναστήρι της Παναγιάς της Ντουραχανιώτισσας.Φωτ. Δημήτρης Νάκος, Δεκ. 2017
Το 1430 μ. Χ. οι Τούρκοι πολιόρκησαν το Κάστρο των Ιωαννίνων, το οποίο τελικά συνθηκολόγησε, διατηρώντας προνομιακή αυτοτέλεια. Την ίδια περίοδο αυτοτέλεια είχε δοθεί και σε άλλες περιοχές της Ηπείρου και της Αλβανίας. Ανάμεσα στους εκεί τοπάρχες ήταν και ο Αριανίτης Σπάτας Κομνηνός, ο οποίος δέσποζε στη νοτιότερη περιοχή του Ελβασάν. Το 1434, ο εν λόγω τοπάρχης επαναστάτησε κατά της σουλτανικής κυριαρχίας και στις πρώτες συγκρούσεις με τους Τούρκους βγήκε νικητής. 


Τα τουρκικά στρατεύματα που ηττήθηκαν κατέφυγαν στα Γιάννενα και ο Αριανίτης, παίρνοντας θάρρος από την επιτυχία του, έσπευσε να πολιορκήσει το Αργυρόκαστρο. Την εποχή εκείνη Μπεϊλέρμπεης της Ρούμελης ήταν ο Ντουραχάν Πασάς, ο οποίος έδρευε στη Θεσσαλία. Σημειώνεται ότι ο Ντουραχάν Πασάς δεν ήταν απλά ένας Τούρκος αξιωματούχος. Ήταν στρατηγός και μάλιστα από τους πιο σημαντικούς του Σουλτάνου Μουράτ του Β΄ και του διαδόχου του Σουλτάνου Μωάμεθ του Β΄, του Πορθητή!

Επειδή τα Γιάννενα υπάγονταν στο Πασαλίκι της Θεσσαλίας, ο Ντουραχάν Πασάς, έσπευσε με το στρατό του εναντίον του Αριανίτη, μεσούντος του χειμώνα. Ήθελε να προλάβει την επέκταση της ανταρσίας και τα βουνά της Πίνδου με τα χιόνια και τους πάγους δεν τα λογάριασε. Τελικά, το τούρκικο ασκέρι πέρασε με μεγάλες δυσκολίες τον Ζυγό και την Κατάρα και από εκεί κατηφόρισε προς τον Δρίσκο και τη λίμνη. Ο Ντουραχάν Πασάς, φθάνοντας στις ανατολικές όχθες της Παμβώτιδας, δεν αντιλήφθηκε ότι η λίμνη ήταν παγωμένη. Νόμισε ότι μπροστά του βρισκόταν πεδιάδα και πέρασε πάνω από τον πάγο με όλο το στρατό του. Όταν έφθασε στην απέναντι όχθη και πληροφορήθηκε τον κίνδυνο που διέτρεξε, απέδωσε τη σωτηρία του στην Παναγία από ένα μικρό χτιστό εικονοστάσι της που βρισκόταν στη Α-ΒΑ πλευρά της λίμνης. Η παράδοση λέει ότι όταν ο Ντουραχάν Πασάς επέστρεψε από την επιτυχημένη εναντίον του Αριανίτη εκστρατεία του, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τη Θεοτόκο, έκτισε στη θέση του μικρού εικονοστασίου μονή, που έμεινε στην ιστορία ως η Παναγιά η Ντουραχανιώτισσα ή η Παναγιά της Ντουραχάνης.

Σύμφωνα με τις περισσότερες ιστορικές πηγές, η εκστρατεία του Ντουραχάν έγινε το 1434. Ο Αραβαντινός αναφέρει ότι το ιστορικό συμβάν έλαβε χώρα το 1428 και το περιγράφει ως εξής: «Ειδοποιηθείς παρά των εν Αργυροκάστρω Οθωμανών την των Αλβανών ανταρσίαν ο τότε της Θεσσαλίας Σατράπης, Τουραχάν Πασσάς, και συλλέξας μετά πολλής σπουδής όσον ηδύνατο συλλέξαι στρατόν, αν και υπήρχεν ήδη χειμών βαρύτατος, εξεστράτευσεν εν τω μέσω των χιόνων, και εντός δύο ημερών διατρέξας κατεσπευσμένως το μεταξύ Θεσσαλίας και Αργυροκάστρου διάστημα…». Για τη διάβαση της παγωμένης Παμβώτιδας αναφέρει ότι «εισήλθεν εις αυτήν νυκτός ούσης».1  Το περίεργο στη διήγηση των ιστορικών γεγονότων από τον Αραβαντινό δεν είναι ο χρόνος που λέει ότι αυτά έγιναν (1428 αντί του 1434), αλλά η αναφορά του ότι ο τουρκικός στρατός μπόρεσε, διασχίζοντας τη γεμάτη πάγους και χιόνια Πίνδο, να φθάσει από τη Θεσσαλία στο Αργυρόκαστρο σε δύο ημέρες!

Ο ποιητής, ιστοριοδίφης και λαογράφος Δημήτριος Σαλαμάγκας (1894-1965) θεωρεί ότι το περιστατικό συνέβη το έτος 1434 και για το πάγωμα της λίμνης αναφέρει χαρακτηριστικά:  «Η Λίμνη των Γιαννίνων βρισκόταν σ’ έναν από τους πολλούς και ιστορικά εξακριβωμένους παγετούς της. Είχε πιθανότατα χιονίσει απάνω στην παγωμένη έκταση κι ανεμοστρόβιλοι θα είχαν μετακινήσει δώθε-κείθε τους χιονισμένους όγκους. Το πιθανότερο είναι, να είχε πέσει τη μέρα που βιαστικά περνούσαν τα φουσάτα του Ντουραχάν, πυκνή ομίχλη, από τις γνωστές στα Γιάννινα χειμωνιάτικες αντάρες. Μέσα στο χιονοστρόβιλο, ο Ντουραχάν έχασε τον προσανατολισμό του, και βάδισε ανύποπτος στο ανοιχτό πεδίο, χωρίς να μπορεί να βλέπει τίποτα μπροστά του».2

Το πάγωμα όλης της επιφάνειας της λίμνης των Ιωαννίνων είναι αρκετά σπάνιο φαινόμενο. Αν και δεν υπάρχει πιστοποιημένο αρχείο παρατηρήσεων, είμαστε κοντά στην πραγματικότητα αν πούμε ότι η Παμβώτιδα παγώνει εξ ολοκλήρου περίπου μια φορά κάθε 50 χρόνια. Είναι ακόμα λογικό να υποθέσουμε ότι στους αιώνες της Μικρής Παγετώδους Εποχής η συχνότητα ήταν μεγαλύτερη. Από τις πληροφορίες που διέσωσαν παλαιοί χρονικογράφοι και τις «ενθυμήσεις» μοναχών και ιερέων εντύπωση προκαλούν δύο περιστατικά παγώματος της λίμνης των Ιωαννίνων που συνέβησαν τον 19ο αιώνα. Το πρώτο από αυτά εντυπωσιάζει για την πρωιμότητά του: «Κατά το 1812 τον Νοέμβριον επάγωσε δι ικανάς ημέρας η λίμνη των Ιωαννίνων, ώστε απήρχοντο εις την νήσον και εις το Σειστρούνιον (το χωριό Στρούνι, η σημερινή Αμφιθέα) άνθρωποι και ήρχοντο»3. Ακόμα κι αν με το νέο ημερολόγιο (που προηγείται του παλιού κατά 12 ημέρες) είχε μπει ο Δεκέμβριος, ένα πάγωμα που κράτησε αρκετές ημέρες τον πρώτο μήνα του χειμώνα είναι εντυπωσιακό.
Το δεύτερο περιστατικό, που εντυπωσιάζει για την έντασή του, σημειώθηκε τον Ιανουάριο του 1864:  "Το 1864 τον Γενάρη πάγωσε η λίμνη. Ο πάγος είχε πάχος 3 πιθαμών (περίπου 50 εκατοστών). Το Νησί αποκλείστηκε από τα Γιάννινα επί 10 μέρες (…) Άμαξες, κόσμος, χαμάληδες περνούσαν και έρχονταν στο Νησί. Τότε ο Δερβίσης επειδή φοβούνταν να βλέπει τον κόσμο μέσα στη λίμνη έδωσε διαταγή να μη ξαναπατήσουν μέσα. Όλος ο κόσμος θαύμαζε τον πάγο.  Δεν θυμούνταν ποτέ τόσο πάχος. Πολύς κόσμος από το μεγάλο κρύο ξεπάγιασε. Τα ψάρια και όλα εν γένει τα υδρόβια ζώα ξεπάγιασαν», Ενθύμηση σε βιβλίο του ναού του Αγ. Γεωργίου Λιγκιάδων.4  

Ο Μιχάλης Γκανάς κατάφερε μέσα σε ελάχιστους στίχους να κλείσει τις ομορφιές, τους καιρούς και την ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων, να περιγράψει τα χαρακτηριστικά και την τέχνη των κατοίκων της και να αναδείξει τη μοναδικότητά της:

Χάραζε ο τόπος με βουνά πολλά
κι ανάτελλε τα ζωντανά του,
καλούς ανθρώπους και κακούς, νυφίτσες,
αλεπούδες, μια λίμνη ως κόρην
οφθαλμού και κάστρα πατημένα.

Θα ’ναι τα Γιάννενα, ψιθύρισα,
στο χιόνι και στον άγριο καιρό
γυάλινα και μαλαματένια.
Κι όσο πήγαινε η μέρα,
σαν το βαπόρι σε καλά νερά,
είδα και μιναρέδες κι άκουσα
τα μπακίρια να βελάζουν.5



Βιβλιογραφία:
1 Παναγιώτη Αραβαντινού, Χρονογραφία της Ηπείρου, Τόμος Πρώτος, Αθήνα 1856.
2 Δημητρίου  Σ. Σαλαμάγκα, Περίπατοι στα Γιάννινα, Ιστορικο- Λαογραφικά Σημειώματα. Β΄ Έκδοση, 1965.
3 Παναγιώτη Αραβαντινού, Χρονογραφία της Ηπείρου, Τόμος Δεύτερος, Αθήνα 1857
5 Μιχάλη Γκανά, Γυάλινα Γιάννινα, Εκδόσεις Καστανιώτη 2004.

14 σχόλια:

  1. Υπέροχο το κείμενό σας κ. Ζιακόπουλε. Περιγραφικό κ μας ταξιδεύει σε άλλες εποχές τις οποίες μόνο φανταζόμαστε. Καιρική υποσημείωση: αίσθησή μου είναι οτι από τις πόλεις που έχουν υποστεί τεράστια μείωση σε χιόνι κ σε μέρες χιονόπτωσης πρέπει να είναι τα Γιάννενα. Και δε μιλάω για πολύ παλιά, σε σύγκριση πχ με τη δεκαετία του 90.
    Καλή χρονιά με υγεία σας εύχομαι!
    Αναστάσης.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Πάντα διδακτικές και ενδιαφέρουσες αυτές οι ιστορικές αναδρομές, διανθισμένες και με τις απαραίτητες καιρικές πινελιές. Είναι και μεγάλος υδροβιότοπος η λίμνη των Ιωαννίνων, με ολόκληρες αποικίες από θαλασσοκόρακες και ποταμογλάρονα. Ένας θαλασσοκόρακας και μερικοί γλάροι εμφανίστηκαν και σήμερα στην ακρογιαλιά, όπου δυστυχώς τα κύματα είχαν ξεβράσει και ένα ψόφιο πρόβατο. Αν και δεν το πλησίασα, το κατάλαβα από τις οπλές του, καθώς μάζευα πλαστικά για να τα πάω στα σκουπίδια, κάτι που κάνω για ζέσταμα πριν τη βουτιά.
    Βαγγέλης Σπανός

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Καλησπέρα! Αναφορικά με το θέμα του παγώματος της λίμνης των Ιωαννίνων θα ήθελα να αναφέρω προς γενική ενημέρωση αλλά και να ανακαλέσω στη μνήμη φίλων Γιαννιωτών ότι τα τελευταία 30 χρόνια θυμάμαι 2 περιστατικά καθολικού και έντονου παγώματος. Το πρώτο στις αρχές της δεκαετίας του '90(1991 ή 1992), και συγκεκριμένα την περίοδο των Θεοφανίων. Ήταν τόσο παχύ το στρώμα του πάγου που βολτάραμε με τα ποδήλατα στην περιοχή του Περάματος ενώ για να πραγματοποιηθεί η τελετή του Σταυρού στην πόλη, οι αρχές αναγκάστηκαν να σπάσουν ένα κομμάτι του στο σημερινό σημείο προσάραξης των καραβιών(η τελετή πραγματοποιούταν σ'εκείνο το σημείο παλαιότερα). Το δεύτερο περιστατικό παγώματος έλαβε χώρα το 2004, τις πρώτες μέρες του νέου χρόνου με πολλούς να τοποθετούν πάνω στον πάγο τραπέζια και καρέκλες στην περιοχή του μώλου( φωτογραφίες από αυτή την περίοδο κυκλοφορούν ευρέως στο διαδίκτυο). Να προσθέσω από μαρτυρίες μεγαλυτέρων ότι ιδιαίτερα βαρύς ήταν ο χειμώνας του 1968 μη γνωρίζοντας όμως τις επιπτώσεις που είχε στη λίμνη. Τέλος, έντονο πρέπει να ήταν, βάσει φωτογραφικού υλικού, το πάγωμα της λίμνης και το 1928. Αν κάπου σφάλλω σχετικά με τα ανωτέρω ας με διορθώσουν οι καλύτερα γνωρίζοντες.
    Ευχαριστώ για το χρόνο σας!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Προπολεμικά το μεγάλο πάγωμα της λίμνης έγινε το 1929, αν και υπάρχουν αναφορές και για το 1930 Μεταπολεμικά τα εντονότερα επισόδεια παγώματος της λίμνης συνέβησαν το 1959 και το 1978. Το 1978 είναι το τελευταίο ολικό πάγωμα της λίμνης με πάχος πάγου ικανού να κρατήσει βαδίζοντα άνιρωπο σε όλη την έκταση της λίμνης. Στις 6-1-1992 πάγωσαν τα νερά που ήταν κοντά στις ακτές. Το ίδιο συνέβη και το 2002. Τέλος, το 2006 σχηματίστηκε κρούστα πάγου σχεδόν σε όλη την έκταση της λίμνης.

      Διαγραφή
    2. Κατά τη διάρκεια της Αριάδνης δεν πάγωσε μερικώς;

      Διαγραφή
    3. Πάγωσε περιφερειακά αλλα οχι πολύ το ιδιο συνέβη και το 2012 που ειχαμε πάλι πολυ κρύο όμως για να παγώσει η λιμνη χρειάζεται απ οτι θυμάμαι και την βοήθεια απο τους βοριάδες τους οποίους δεν είχαμε φέτος ούτε το 2012.

      Διαγραφή
    4. Για τον ανωτέρω ανώνυμο της 4:28 μ.μ.: Πρέπει να ήταν ο Γενάρης του 1990. Βάλτε ρε παιδιά ένα ψευδώνυμο που λέει και ο Λαμέρας για να συνεννοούμαστε!

      Διαγραφή
    5. Ήταν ο χειμώνας 1989-90 ξηρός και κρύος

      Διαγραφή
    6. Αν μπορεί ο Κ.Ζιακοπουλος να μας πει στις παραπάνω χρονολογίες που αναφέρει οτι πάγωσε η λίμνη αν ειχαμε μεσημβρινή κυκλοφορία ή όχι για να δούμε κατα πόσο επηρεάζει ο βοριάς το παγωμα της λίμνης.

      Διαγραφή
    7. Κάποια στιγμή θα γίνει αναφορά στον τρόπο με τον οποίο παγώνει μια λίμνη.

      Διαγραφή
  4. Εξαιρετικό το πάντρεμα του Καιρού και της Ιστορίας.
    Κύριε Δημήτρη δεν είδαμε χιόνια μέσα στην Κόνιτσα, αλλά τα βουνά μας γέμισαν. Κρίμα που δεν ξέρουμε πώς να σας στείλουμε φωτογραφίες να τις δείτε και να ξεπονέσετε και εσείς οι μακρινοί.
    Καλή Χρονιά σε όλους τους φίλους της σελίδας, με υγεία και ευτυχία.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Έπεσα έξω λοιπόν στις από 28/12 προσδοκίες μου.

      Διαγραφή
    2. Δυστυχώς ναι κύριε Χρήστο. Δεν πειράζει όμως ελπίζουμε να μας επισκεφτεί ένα καλό σύστημα από Ιταλία μέσα στο χειμώνα. Πέρυσι είχαμε ασθενή χιονόπτωση τη μέρα των Θεοφανείων. Για να δούμε φέτος. Πάντως τα βουνά μας έχουν αρκετό χιόνι και αυτό μας ικανοποιεί.

      Διαγραφή
  5. Παρεμπιπτόντως ο σταθμός του ΕΑΑ στο Κάβο Ντόρο "τατάρωσε".

    ΑπάντησηΔιαγραφή