Πρόχειρο διαγώνισμα: η απάντηση!

Οι βασικές παρατηρήσεις από την κατανομή των ανά δεκαήμερο μέσων μέγιστων θερμοκρασιών του Φεβρουαρίου είναι οι παρακάτω: (α) Μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου δεκαημέρου παρατηρείται (μεγάλο) άλμα της τάξεως περίπου των 1,5 βαθμών σε όλες τις περιπτώσεις και (β) Υπάρχει σαφής πτώση  της θερμοκρασίας μεταξύ του δευτέρου και του τρίτου δεκαημέρου του μήνα, παρόλο που ο Ήλιος κερδίζει συνεχώς ύψος στον ουράνιο θόλο. Πέρα από αυτά, παρατηρούμε ότι η πτώση της θερμοκρασίας είναι μεγαλύτερη καθώς κινούμαστε από τη Θεσσαλονίκη προς την Κρήτη και από την Πάτρα προς την Αθήνα. Η έρευνα έδειξε ότι και οι μέσες ελάχιστες θερμοκρασίες, που δεν παρουσιάζονται στον πίνακα, παρουσιάζουν ανάλογη συμπεριφορά με εξαίρεση τη Θεσσαλονίκη (Μίκρα), όπου η μέση ελάχιστη θερμοκρασία του τρίτου δεκαημέρου είναι κατά 0,2 βαθμούς υψηλότερη από τη μέση ελάχιστη θερμοκρασία του δευτέρου δεκαημέρου. Για να βρούμε τις πιθανές αιτίες του «περίεργου» αυτού φαινομένου, είναι ανάγκη να δούμε πώς δουλεύει η μηχανή του καιρού και του κλίματος στην ευρύτερη γειτονιά μας.

Από το χειμερινό ηλιοστάσιο ως τις αρχές Φεβρουαρίου έχει ήδη διανυθεί ο μισός δρόμος για την εαρινή ισημερία. Καθώς οι μέρες του Φεβρουαρίου κυλούν, λαμβάνουν χώρα σημαντικά γεγονότα στη Β. Αφρική, τη Μέση Ανατολή και τη Ν. Ασία, με πρωτεργάτη τον Ήλιο (το ηγεμονικό αίτιο κατά Αριστοτέλη). Αυτός δίνει το σύνθημα για τη μετατόπιση της Ενδοτροπικής Ζώνης Σύγκλισης  (ITCZ) προς το βορρά και αυτός είναι που αρχίζει να υπερθερμαίνει τη Σαχάρα, τη Μέση Ανατολή και την Ινδία, υποσκάπτοντας, στην τελευταία περίπτωση, το μαλακό υπογάστριο του σιβηρικού αντικυκλώνα (έτσι εξηγείται γιατί στην Ινδία το καλοκαίρι αρχίζει από τον Μάρτιο).

Η υπερθέρμανση της Σαχάρας από τον Ήλιο είναι η αιτία για αλλαγές της ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας στη συγκεκριμένη περιοχή που επηρεάζουν σημαντικά και την πατρίδα μας. Οι σαχαριανές υφέσεις (βαρομετρικά χαμηλά) είτε ως υποτροπικά φαινόμενα (οι υφέσεις δημιουργούνται σε περιοχές ισχυρής επιφανειακής θέρμανσης και απόκλισης ψηλά σε συγκεκριμένες περιοχές ενός μεγίστου του υποτροπικού αεροχειμάρρου) είτε ως εξωτροπικά φαινόμενα (οι υφέσεις δημιουργούνται με την κίνηση μιας ανώτερης διαταραχής προς τη Σαχάρας και βασικό παράδειγμα στην περίπτωση αυτή είναι οι υφέσεις στα υπήνεμα της οροσειράς του Άτλαντα που σχηματίζονται με την προσέγγιση μιας διαταραχής από τη Δ-ΒΔ Ευρώπη) έχουν κάτι κοινό. Και στις δύο περιπτώσεις οι νεαρές υφέσεις βρίσκουν ευνοϊκό περιβάλλον ανάπτυξης και αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ισχυρή βαροκλινική ζώνη που εκτείνεται από τα δυτικά προς τα ανατολικά, παράλληλα προς τις νότιες ακτές της Μεσογείου. Με άλλα λόγια, κάθετα προς τις νότιες ακτές της Μεσογείου παρατηρείται ισχυρή θερμοβαθμίδα με το αντάμωμα των βορείως ευρισκομένων κρύων αερίων μαζών με τις υπερθερμαινόμενες αέριες μάζες της ερήμου. Αυτός είναι ο λόγος που οι σαχαριανές υφέσεις παρουσιάζουν μεγάλη συχνότητα και ένταση την άνοιξη και με τους νοτιάδες που πνέουν στο θερμό τομέα τους μεταφέρουν θερμότητα και σκόνη από τη Β. Αφρική προς τη χώρα μας. Αν έτσι εξηγείται η άνοδος της θερμοκρασίας τις πρώτες εβδομάδες του Φεβρουαρίου, πώς εξηγείται η πτώση της το τελευταίο δεκαήμερο του μήνα;  

Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, ας δούμε λίγο το μηχανισμό των καλοκαιρινών μελτεμιών από την πλευρά της Φυσικής. Γιατί πνέουν οι Β-ΒΑ άνεμοι το καλοκαίρι στην περιοχή μας και κυρίως στην Α. Ελλάδα; Γιατί απλούστατα σπεύδουν να καλύψουν το κενό που δημιουργεί ο ανυψούμενος θερμός αέρας στα υψίπεδα της Μικράς Ασίας (δευτερεύον θερμικό χαμηλό), στην περιοχή της Α. Μεσογείου (θερμικό χαμηλό της Κύπρου) και ανατολικότερα στις περιοχές χαμηλών πιέσεων της Μέσης Ανατολής. Μήπως με το διαρκώς εντεινόμενο σχηματισμό χαμηλών στη Σαχάρα και ανατολικότερα ως την Αραβική Χερσόνησο στα τέλη του χειμώνα και στις αρχές της άνοιξης δημιουργείται στις προαναφερθείσες περιοχές κενό αέρα που σπεύδουν να καλύψουν και πάλι Β-ΒΑ άνεμοι από την Α-ΒΑ Ευρώπη; Η απάντηση είναι θετική και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ήταν εκείνοι που πρώτοι είχαν παρατηρήσει τους συγκεκριμένους ανέμους, τους Ορνιθίες, όπως τους αποκαλούσαν. 

Ο Αριστοτέλης είχε παρατηρήσει την περιοδικότητα των Β-ΒΑ ανέμων στα τέλη του χειμώνα και στις αρχές της άνοιξης και είχε επισημάνει ότι η περιοδικότητα αυτών των ανέμων είναι ασθενέστερη της περιοδικότητας των Ετησίων (μελτεμιών). Χρονικά, οι Αρχαίοι Έλληνες τοποθετούσαν τους Ορνιθίες στο διάστημα από το τελευταίο δεκαήμερο του Φεβρουαρίου ως τα τέλη Μαρτίου ή τις αρχές Απριλίου. Μάλιστα, τους Ορνιθίες που έπνεαν στο πρώτο διάστημα της συγκεκριμένης περιόδου τους αποκαλούσαν προ-Ορνιθίες, όπως ακριβώς έλεγαν προδρόμους Ετησίες τους Ετησίες που έπνεαν από τις 20 Μαΐου ως τις αρχές Ιουλίου. Όσο για το όνομα Ορνιθίες που τους δόθηκε, νομίζω ότι σχετίζεται με το γεγονός ότι τα αποδημητικά πουλιά που ξεκινούσαν από την Αφρική για να ξεκαλοκαιριάσουν στην Α-ΒΑ Ευρώπη εκμεταλλεύονταν τους Ν-ΝΔ ανέμους των σαχαριανών και όχι μόνο υφέσεων, αλλά με την πνοή ισχυρών και επίμονων Β-ΒΑ ανέμων αναγκάζονταν να σταματήσουν στη χώρα μας, περιμένοντας ευνοϊκότερες συνθήκες. Η θέαση μεγάλου πλήθους πουλιών στην πατρίδα μας την  εποχή που έπνεαν οι ακατάλληλοι για αυτά Β-ΒΑ άνεμοι, ήταν ο λόγος που οι συγκεκριμένοι άνεμοι ονομάστηκαν Ορνιθίες. 

Πλησιάζοντας προς το τέλος του άρθρου, να διευκρινίσουμε ότι: (α) Όσα προαναφέρθηκαν για την επίδραση του νότου στον καιρό και το κλίμα της χώρας μας τη μεταβατική εποχή των προ-Ορνιθίων και Ορνιθίων ανέμων, ως ένα βαθμό, είναι ανεξάρτητα από την ατμοσφαιρική κυκλοφορία που παρατηρείται στα δυτικά και τα βόρεια της χώρας, αλλά δεν μπορούν να αγνοηθούν στις μεσοπρόθεσμες εκτιμήσεις μας και (β) Στη διάρκεια των τριών δεκαημέρων του Μαρτίου δεν παρατηρείται πτωση των μέσων θερμοκρασιών, καθώς η ένταση και η διάρκεια της ηλιακής ακτινοβολίας είναι τέτοιες που δεν αφήνουν περιθώρια για αντίθετες επιρροές. Όταν όμως οι συνθήκες ευνοούν τη μεγάλης κλίμακας μεταφορά ψυχρών αερίων μαζών από τη Β ή τη ΒΑ Ευρώπη προς την περιοχή μας, τότε το κλίμα παραμερίζεται και για κάποιες μέρες τον πρώτο λόγο έχει ο καιρός.

Συμπερασματικά, η πτώση της μέσης μέγιστης και εν πολλοίς της μέσης ελάχιστης θερμοκρασίας του τρίτου δεκαημέρου του Φεβρουαρίου είναι ένα άξιο λόγου κλιματικό στοιχείο του τόπου μας που το εντοπίσαμε και προσπαθήσαμε να το εξηγήσουμε. Είναι προφανές ότι τίποτε από τα παραπάνω δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε, αν δεν υπήρχε το πολύ καλά οργανωμένο και αξιόπιστο κλιματολογικό αρχείο της ΕΜΥ, το DATCLIM. Αρχιτέκτονας του DATCLIM, όπως και πολλών άλλων εκπληκτικών εφαρμογών, ήταν ο Γιώργος Κορνάρος, φίλος και δάσκαλος για τους μετεωρολόγους της ΕΜΥ, που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας. Σε αυτόν το σπουδαίο άνθρωπο και εκλεκτό επιστήμονα αφιερώνεται το παρόν άρθρο. Καλό σου ταξίδι, Γιώργο.

Υ.Γ. Ευχαριστώ πολύ όλους σας για τη συμμετοχή στο κουίζ. Μικρή σημασία έχει ο βαθμός που ο καθένα σας πήρε!